Trong hành trình tự nhận thức, con người thường phải đối mặt với câu hỏi về “cái tôi” thật sự của mình – liệu chúng ta có nên chấp nhận những mặt tối, những góc khuất mà xã hội không chấp nhận hay tiếp tục đeo những chiếc mặt nạ “tốt đẹp” để phù hợp với chuẩn mực? Bài luận này sẽ khám phá khái niệm “trở lại người xấu” như một hành động quay về với bản ngã nguyên thủy, phân tích những nguyên nhân, hệ quả và cách thức để cân bằng giữa việc chấp nhận mình và hoàn thiện bản thân.

Bản ngã và người xấu ẩn sâu trong mỗi con người

Bản ngã, từ góc nhìn Hán Việt, là sự kết hợp giữa “Bản” (本) nghĩa là gốc rễ, và “Ngã” (我) nghĩa là tôi. Bản ngã chính là “cái tôi” – tập hợp những lý tưởng, ký ức, kết luận, kinh nghiệm, niềm tin rằng bản thân là một cá thể riêng biệt, tách biệt với phần còn lại của thế giới. Theo triết học, bản ngã là cái tôi ý thức, hay đơn giản là “tôi”, bao gồm những đặc tính phân biệt bản thân với người khác.

Trong mỗi con người, bản ngã không phải thứ “tốt” hay “xấu” mà chỉ đơn giản là một công cụ. Như một nhà phân tích tâm hồn đã viết: “Bản ngã tồn tại như một cơ chế sinh học. Cái tôi cũng tồn tại như một phương tiện cho sự tăng trưởng tâm linh của chúng ta”. Tuy nhiên, khi bản ngã phát triển theo chiều hướng tiêu cực, nó có thể biến thành “người xấu” trong mỗi chúng ta – phần mà nhiều người cố gắng kiềm chế hoặc che giấu.

Cơ chế hoạt động của bản ngã tiêu cực

Bản ngã hoạt động theo một chu trình đáng chú ý gồm ba giai đoạn: kiểm soát, xây dựng-duy trì, và phản chiếu. Đầu tiên, nó tự động hóa và định nghĩa bản thân vào tất cả những gì mà nó tin rằng nó đang kiểm soát. Tiếp theo, bản ngã luôn muốn giữ vững và bảo vệ những gì nó kiểm soát, đồng thời không ngừng mở rộng chúng. Cuối cùng, nó phản chiếu qua con mắt người khác để tự đánh giá.

Hiện tượng “trở lại người xấu”

Hiện tượng “trở lại người xấu” xuất hiện khi một người quyết định quay về với bản ngã nguyên thủy của mình thay vì tiếp tục duy trì một hình ảnh giả tạo. Điều này được minh họa trong truyện “Người Xấu” khi nhân vật chính tuyên bố: “Để trở thành hình mẫu lý tưởng của người con gái ấy, trong suốt 10 năm qua tôi đã diễn vai thanh niên tốt bụng tới mức được gọi là thiên thần! Tuy nhiên, cô ấy lại nói rằng mình thích trai hư và trai tốt là một bọn cực kì nhàm chán… Vậy thì ngay từ hôm nay, tôi chẳng cần phải diễn làm gì nữa! Tôi sẽ trở lại với con người thật của mình – một kẻ xấu chính hiệu!”.

Thói xấu và sự hình thành bản ngã tiêu cực

“Những thói xấu ban đầu giống như người lạ đi ngang qua cuộc đời chúng ta, sau đó trở thành người bạn thân sống chung trong ngôi nhà tâm hồn và cuối cùng biến thành ông chủ nhà khó tính”. Câu nói này mô tả chính xác quá trình mà thói xấu – biểu hiện của bản ngã tiêu cực – xâm chiếm và kiểm soát con người.

Ban đầu, thói xấu chỉ là những hành động nhỏ, dễ bị bỏ qua. Như một nhà văn đã viết: “Chúng ta đều trải qua những khoảnh khắc trống trải, những thiếu sót và không ai là hoàn hảo. Những thói xấu là những thói quen hoặc cách ứng xử, hành động tiêu cực, gây ảnh hưởng xấu đến bản thân và môi trường xung quanh”. Khi không được kiểm soát, chúng dần trở thành thói quen, và cuối cùng kiểm soát hoàn toàn con người.

Nhà triết học Nietzsche từng cảnh báo: “Ai chống lại yêu quỷ nên cẩn trọng để không chính mình trở thành yêu quỷ. Nếu bạn chằm chằm nhìn đủ lâu vào vực thẳm, vực thẳm sẽ nhìn lại bạn”. Điều này nhấn mạnh nguy cơ khi con người đấu tranh với bản ngã tiêu cực mà không có phương pháp đúng đắn.

Nguyên nhân của việc quay về bản ngã tiêu cực

Nhiều yếu tố có thể thúc đẩy một người quay về với bản ngã tiêu cực:

Sự mệt mỏi khi phải “diễn”

Con người dần mệt mỏi khi phải liên tục đeo mặt nạ xã hội, khi phải sống không đúng với bản thân. Như trong ví dụ về “Người Xấu”, 10 năm “diễn vai thanh niên tốt” đã khiến nhân vật chính kiệt sức và muốn trở về con người thật.

Áp lực của kỳ vọng xã hội

“Chúng ta thường có rất nhiều quan điểm: hãy sống tự tin, nỗ lực hết mình, dám ước mơ và sẵn sàng thách thức. Những thông điệp này hoàn toàn chính xác vì nó động viên mỗi người sống tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, nó cũng là gánh nặng và là tiêu chí gây áp lực đối với những người có quan điểm khác, lối sống và mục tiêu khác”.

Bản ngã quá lớn

“Một khi cái tôi càng lớn lên, con người càng gây ra nhiều nghiệp chướng, sai lầm”. Một bản ngã quá lớn có thể dẫn đến việc con người thường xuyên tìm kiếm sự chú ý, khẳng định và công nhận, dẫn đến những hành vi tiêu cực khi không nhận được điều đó.
Hậu quả của việc quay về bản ngã tiêu cực

Sự xuống cấp của nhân cách

“Tác hại của các thói hư tật xấu là vô cùng ghê gớm…. Thói quen xấu là người bạn đồng hành của chủ nghĩa cá nhân ích kỉ”. Khi quay về bản ngã tiêu cực, con người dễ đánh mất những phẩm chất tốt đẹp đã xây dựng.

Mất kiểm soát bản thân

“Mọi thứ đều được “cái tôi, cái ý thức” này chi phối một cách vô hình mà chúng ta không hề nhận ra”. Khi bản ngã tiêu cực chiếm ưu thế, con người dần mất kiểm soát và bị chi phối bởi những thói xấu, biến thành nô lệ của chính mình.

Gây hại cho bản thân và người khác

“Một số nghiên cứu còn chỉ ra người có bản ngã cao thường không biết nhìn nhận lại những lỗi sai của bản thân mình, một số trường hợp còn làm tổn thương người khác”. Bản ngã tiêu cực không chỉ gây hại cho chính người mang nó mà còn ảnh hưởng đến những người xung quanh.

Cân bằng: Chấp nhận bản ngã nhưng kiểm soát mặt tiêu cực

Thay vì hoàn toàn quay về bản ngã tiêu cực hoặc cố gắng phủ nhận nó, con người nên tìm cách cân bằng:
Nhìn nhận lại bản thân một cách trung thực
“Tự tìm hiểu về bản thân và thấu hiểu sâu hơn về tâm trạng của mình là một cách hiệu quả giúp vượt qua bản ngã. Bằng cách dành thời gian để chữa lành bản thân và nhìn sâu vào bên trong, bạn có thể nhận ra rằng một số sự kiện có thể diễn ra theo hướng khác nếu bạn có thể kiểm soát cái tôi của mình”.

Thực hành thiền định và tự vấn

“Thiền không chỉ giúp bạn đạt được trạng thái bình yên trong tâm trí mà còn là một phương pháp chữa lành tâm hồn tuyệt vời”. Câu hỏi “Tôi là ai giữa dòng đời này?” giúp bạn nhận biết rõ hơn về bản thân và ý thức về hành động, vị trí và vai trò của mình trong cuộc sống.

Biết cách “không dây dưa” với những yếu tố tiêu cực
“Không dây dưa là trí tuệ. Mọi việc trên đời đều có giá của nó và việc bạn giao tiếp với ai cũng không phải ngoại lệ. Nếu mãi dây dưa với những người xấu, dần dần bạn sẽ lãng phí thời gian, sức lực của bản thân, thậm chí là trở nên giống họ mà không hay biết”.
Hoàn thiện bản thân: Vượt lên trên bản ngã
Thay vì quay về bản ngã tiêu cực, con người nên hướng tới việc vượt lên trên bản ngã, tiến tới một trạng thái cao hơn của ý thức:

Bỏ tính kiêu ngạo

Kiêu ngạo là một biểu hiện rõ ràng của bản ngã tiêu cực. Khi bỏ được tính kiêu ngạo, con người sẽ khiêm tốn hơn, dễ tiếp thu và phát triển hơn.
Thoát khỏi ảo tưởng

“Bản ngã dường như không thích sự thay đổi, nó nhìn nhận vấn đề một cách chủ quan và cứng nhắc. Vì thế, khi có những đụng chạm về quan điểm, lối sống, nó dễ bị tổn thương và hình thành phản ứng đấu tranh để bảo vệ mình”. Nhận ra những ảo tưởng về bản thân là bước đầu tiên để thoát khỏi vòng kiểm soát của bản ngã tiêu cực.

Kết luận

“Trở lại người xấu” – quay về bản ngã tiêu cực – là một hành trình phức tạp, liên quan đến nhiều yếu tố tâm lý, xã hội và cá nhân. Thay vì hoàn toàn quay về với “người xấu” trong mình hoặc cố gắng phủ nhận nó, con người nên tìm cách cân bằng: chấp nhận bản ngã nhưng kiểm soát mặt tiêu cực, đồng thời phát triển những phẩm chất tích cực.

Như triết gia Aristotle từng nói: “Chúng ta bản chất là những gì chúng ta thường xuyên làm”. Thói quen tạo nên tính cách, và tính cách tạo nên con người. Cuối cùng, bản ngã không phải là kẻ thù cần tiêu diệt, mà là một phần cần được hiểu, chấp nhận và chuyển hóa để trở thành con người thật sự của mình – một con người toàn vẹn, với đầy đủ ánh sáng và bóng tối, nhưng luôn hướng tới sự phát triển và hoàn thiện.

Như một ngôn từ cổ xưa đã dạy: “Trước khi biết mọi thứ, bạn phải biết mình là ai – điểm mạnh, điểm yếu, nguyện vọng, động lực, đức tin và nhận thức cá nhân của bạn là gì. Bạn phải gắn kết chúng với cảm xúc của mình. Nói cách khác, bạn phải tự hiểu được chính mình”. Và đó mới chính là sự trở về với bản ngã đích thực.