Một nghịch lý thường gặp trong các mối quan hệ giữa người với người là sự suy giảm mức độ tôn trọng tỷ lệ nghịch với mức độ thân thiết.
Đây không phải là hiện tượng xa lạ, mà thường xảy ra chính trong phạm vi gia đình, bạn bè thân hữu – những mối liên kết mà chúng ta thường mặc định là nền tảng của sự thấu hiểu và chấp nhận. Tục ngữ Việt Nam có câu “Gần chùa gọi bụt bằng anh”, hàm ý về sự suồng sã, thiếu kiêng nể khi khoảng cách bị xóa nhòa. Tương tự, thành ngữ Hán văn “Cận thân bất kính” (近亲不敬) cũng chỉ rõ thực trạng: sự gần gũi quá mức đôi khi lại làm xói mòn sự kính trọng cần có.
Quan sát thực tế cho thấy, câu thành ngữ này phản ánh một khía cạnh phổ biến trong đời sống. Khi sự quen thuộc gia tăng và các rào cản ban đầu được gỡ bỏ, ranh giới của sự tôn trọng cá nhân cũng có nguy cơ bị lu mờ. Những lời nói thiếu cân nhắc, những hành vi vượt quá giới hạn cho phép, hay sự can thiệp thiếu tế nhị vào đời tư của người khác… đều có thể bắt nguồn từ tâm lý chủ quan do sự thân thiết mang lại.
Trong nhiều gia đình, cách giao tiếp giữa vợ chồng, cha mẹ và con cái, hoặc anh chị em đôi khi thiếu đi sự trang trọng cần thiết. Giữa bạn bè lâu năm, người ta dễ vin vào cớ “quá hiểu nhau” để bỏ qua những quy tắc ứng xử cơ bản, cho phép mình những hành động hoặc lời nói mà họ sẽ không bao giờ thể hiện với người mới quen. Quan niệm “người nhà cả, câu nệ làm gì” vô hình trung có thể bào mòn nền tảng tôn trọng, vốn là yếu tố cốt lõi để duy trì bất kỳ mối quan hệ lành mạnh nào.
Tôi từng được nghe chia sẻ về một trường hợp đáng suy ngẫm: Một cá nhân chuyển đến sống cùng người thân để thuận tiện hơn. Ban đầu, mối quan hệ diễn ra tốt đẹp. Tuy nhiên, chỉ sau một thời gian ngắn, sự thoải mái ban đầu biến thành cảm giác nặng nề. Người thân kia bắt đầu có những hành vi thiếu ý tứ như tự ý sử dụng đồ đạc cá nhân, xem các tài liệu riêng tư (như bảng lương) và đưa ra những bình luận, yêu cầu dựa trên vị thế “người nhà”.
Người bạn đó đã phải thốt lên trong phiền lòng: “Quả thực, sự thân thiết đôi khi lại dẫn đến thiếu tôn trọng. Có lẽ duy trì một khoảng cách nhất định với người ngoài lại dễ chịu hơn.” Câu chuyện này cho thấy một thực tế: chúng ta thường chú trọng giữ gìn hình ảnh và sự tôn trọng trong các tương tác xã hội bên ngoài, nhưng lại có thể lơ là điều đó trong chính những mối quan hệ cốt lõi và thân cận nhất.
Nguyên nhân sâu xa của hiện tượng này có thể nằm ở tâm lý chủ quan và sự mất cảnh giác nảy sinh từ sự quen thuộc. Khi một người trở nên gần gũi, chúng ta có xu hướng mặc định rằng họ sẽ luôn thấu hiểu, thông cảm và bỏ qua cho những thiếu sót của mình. Từ đó, sự cẩn trọng trong lời nói và hành động giảm đi. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, chính những mối quan hệ càng gắn bó lại càng đòi hỏi sự vun đắp và giữ gìn một cách ý thức.
Sự thân quen không nên được xem là lý do để xâm phạm không gian cá nhân của người khác. Lòng tốt và sự cảm thông không đồng nghĩa với nghĩa vụ phải chấp nhận mọi hành vi thiếu cân nhắc. Và sự im lặng đôi khi không phải là đồng thuận, mà có thể là biểu hiện của sự nén chịu hoặc khó xử.
Do đó, việc duy trì một “khoảng cách tâm lý” phù hợp, ngay cả với những người thân yêu nhất, dường như là điều cần thiết để bảo vệ sự tôn trọng lẫn nhau. Khoảng cách này không đồng nghĩa với sự xa cách hay lạnh nhạt, mà thể hiện ở sự tinh tế, khả năng nhận biết giới hạn, ý thức tránh làm phiền lòng hay tổn thương đối phương. Nó đòi hỏi sự lắng nghe, thấu hiểu và quan trọng nhất là sự tự giác điều chỉnh hành vi của mỗi cá nhân.
Sự tôn trọng không phải là yếu tố mặc nhiên tồn tại dựa trên tình thân. Nó là một giá trị cần được xây dựng, nuôi dưỡng và thể hiện một cách nhất quán thông qua hành động và thái độ hàng ngày.
“Cận thân bất kính” – thành ngữ ngắn gọn nhưng hàm chứa một bài học sâu sắc, nhắc nhở chúng ta rằng sự kính trọng không phụ thuộc vào khoảng cách địa lý, mà bắt nguồn từ ý thức và sự tử tế nội tại.
Vì vậy, trong mọi mối quan hệ, dù là với gia đình, bạn bè hay bạn đời, việc đối xử với nhau bằng sự trân trọng – thể hiện qua thái độ lịch sự, hành vi đúng mực và sự ghi nhận giá trị của đối phương – là điều vô cùng quan trọng. Bởi lẽ, những mối quan hệ bền vững và lành mạnh nhất thường được xây dựng trên nền tảng của sự tôn trọng và một khoảng cách vừa đủ để mỗi người luôn nhận ra giá trị của người kia.