Trong hành trình tự nhận thức, con người thường phải đối mặt với câu hỏi về “cái tôi” thật sự của mình – liệu chúng ta có nên chấp nhận những mặt tối, những góc khuất mà xã hội không chấp nhận hay tiếp tục đeo những chiếc mặt nạ “tốt đẹp” để phù hợp với chuẩn mực? Bài luận này sẽ khám phá khái niệm “trở lại người xấu” như một hành động quay về với bản ngã nguyên thủy, phân tích những nguyên nhân, hệ quả và cách thức để cân bằng giữa việc chấp nhận mình và hoàn thiện bản thân.

Bản ngã và người xấu ẩn sâu trong mỗi con người

Bản ngã, từ góc nhìn Hán Việt, là sự kết hợp giữa “Bản” (本) nghĩa là gốc rễ, và “Ngã” (我) nghĩa là tôi. Bản ngã chính là “cái tôi” – tập hợp những lý tưởng, ký ức, kết luận, kinh nghiệm, niềm tin rằng bản thân là một cá thể riêng biệt, tách biệt với phần còn lại của thế giới. Theo triết học, bản ngã là cái tôi ý thức, hay đơn giản là “tôi”, bao gồm những đặc tính phân biệt bản thân với người khác.

Trong mỗi con người, bản ngã không phải thứ “tốt” hay “xấu” mà chỉ đơn giản là một công cụ. Như một nhà phân tích tâm hồn đã viết: “Bản ngã tồn tại như một cơ chế sinh học. Cái tôi cũng tồn tại như một phương tiện cho sự tăng trưởng tâm linh của chúng ta”. Tuy nhiên, khi bản ngã phát triển theo chiều hướng tiêu cực, nó có thể biến thành “người xấu” trong mỗi chúng ta – phần mà nhiều người cố gắng kiềm chế hoặc che giấu.

Cơ chế hoạt động của bản ngã tiêu cực

Bản ngã hoạt động theo một chu trình đáng chú ý gồm ba giai đoạn: kiểm soát, xây dựng-duy trì, và phản chiếu. Đầu tiên, nó tự động hóa và định nghĩa bản thân vào tất cả những gì mà nó tin rằng nó đang kiểm soát. Tiếp theo, bản ngã luôn muốn giữ vững và bảo vệ những gì nó kiểm soát, đồng thời không ngừng mở rộng chúng. Cuối cùng, nó phản chiếu qua con mắt người khác để tự đánh giá.

Hiện tượng “trở lại người xấu”

Hiện tượng “trở lại người xấu” xuất hiện khi một người quyết định quay về với bản ngã nguyên thủy của mình thay vì tiếp tục duy trì một hình ảnh giả tạo. Điều này được minh họa trong truyện “Người Xấu” khi nhân vật chính tuyên bố: “Để trở thành hình mẫu lý tưởng của người con gái ấy, trong suốt 10 năm qua tôi đã diễn vai thanh niên tốt bụng tới mức được gọi là thiên thần! Tuy nhiên, cô ấy lại nói rằng mình thích trai hư và trai tốt là một bọn cực kì nhàm chán… Vậy thì ngay từ hôm nay, tôi chẳng cần phải diễn làm gì nữa! Tôi sẽ trở lại với con người thật của mình – một kẻ xấu chính hiệu!”.

Thói xấu và sự hình thành bản ngã tiêu cực

“Những thói xấu ban đầu giống như người lạ đi ngang qua cuộc đời chúng ta, sau đó trở thành người bạn thân sống chung trong ngôi nhà tâm hồn và cuối cùng biến thành ông chủ nhà khó tính”. Câu nói này mô tả chính xác quá trình mà thói xấu – biểu hiện của bản ngã tiêu cực – xâm chiếm và kiểm soát con người.

Ban đầu, thói xấu chỉ là những hành động nhỏ, dễ bị bỏ qua. Như một nhà văn đã viết: “Chúng ta đều trải qua những khoảnh khắc trống trải, những thiếu sót và không ai là hoàn hảo. Những thói xấu là những thói quen hoặc cách ứng xử, hành động tiêu cực, gây ảnh hưởng xấu đến bản thân và môi trường xung quanh”. Khi không được kiểm soát, chúng dần trở thành thói quen, và cuối cùng kiểm soát hoàn toàn con người.

Nhà triết học Nietzsche từng cảnh báo: “Ai chống lại yêu quỷ nên cẩn trọng để không chính mình trở thành yêu quỷ. Nếu bạn chằm chằm nhìn đủ lâu vào vực thẳm, vực thẳm sẽ nhìn lại bạn”. Điều này nhấn mạnh nguy cơ khi con người đấu tranh với bản ngã tiêu cực mà không có phương pháp đúng đắn.

Nguyên nhân của việc quay về bản ngã tiêu cực

Nhiều yếu tố có thể thúc đẩy một người quay về với bản ngã tiêu cực:

Sự mệt mỏi khi phải “diễn”

Con người dần mệt mỏi khi phải liên tục đeo mặt nạ xã hội, khi phải sống không đúng với bản thân. Như trong ví dụ về “Người Xấu”, 10 năm “diễn vai thanh niên tốt” đã khiến nhân vật chính kiệt sức và muốn trở về con người thật.

Áp lực của kỳ vọng xã hội

“Chúng ta thường có rất nhiều quan điểm: hãy sống tự tin, nỗ lực hết mình, dám ước mơ và sẵn sàng thách thức. Những thông điệp này hoàn toàn chính xác vì nó động viên mỗi người sống tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, nó cũng là gánh nặng và là tiêu chí gây áp lực đối với những người có quan điểm khác, lối sống và mục tiêu khác”.

Bản ngã quá lớn

“Một khi cái tôi càng lớn lên, con người càng gây ra nhiều nghiệp chướng, sai lầm”. Một bản ngã quá lớn có thể dẫn đến việc con người thường xuyên tìm kiếm sự chú ý, khẳng định và công nhận, dẫn đến những hành vi tiêu cực khi không nhận được điều đó.
Hậu quả của việc quay về bản ngã tiêu cực

Sự xuống cấp của nhân cách

“Tác hại của các thói hư tật xấu là vô cùng ghê gớm…. Thói quen xấu là người bạn đồng hành của chủ nghĩa cá nhân ích kỉ”. Khi quay về bản ngã tiêu cực, con người dễ đánh mất những phẩm chất tốt đẹp đã xây dựng.

Mất kiểm soát bản thân

“Mọi thứ đều được “cái tôi, cái ý thức” này chi phối một cách vô hình mà chúng ta không hề nhận ra”. Khi bản ngã tiêu cực chiếm ưu thế, con người dần mất kiểm soát và bị chi phối bởi những thói xấu, biến thành nô lệ của chính mình.

Gây hại cho bản thân và người khác

“Một số nghiên cứu còn chỉ ra người có bản ngã cao thường không biết nhìn nhận lại những lỗi sai của bản thân mình, một số trường hợp còn làm tổn thương người khác”. Bản ngã tiêu cực không chỉ gây hại cho chính người mang nó mà còn ảnh hưởng đến những người xung quanh.

Cân bằng: Chấp nhận bản ngã nhưng kiểm soát mặt tiêu cực

Thay vì hoàn toàn quay về bản ngã tiêu cực hoặc cố gắng phủ nhận nó, con người nên tìm cách cân bằng:
Nhìn nhận lại bản thân một cách trung thực
“Tự tìm hiểu về bản thân và thấu hiểu sâu hơn về tâm trạng của mình là một cách hiệu quả giúp vượt qua bản ngã. Bằng cách dành thời gian để chữa lành bản thân và nhìn sâu vào bên trong, bạn có thể nhận ra rằng một số sự kiện có thể diễn ra theo hướng khác nếu bạn có thể kiểm soát cái tôi của mình”.

Thực hành thiền định và tự vấn

“Thiền không chỉ giúp bạn đạt được trạng thái bình yên trong tâm trí mà còn là một phương pháp chữa lành tâm hồn tuyệt vời”. Câu hỏi “Tôi là ai giữa dòng đời này?” giúp bạn nhận biết rõ hơn về bản thân và ý thức về hành động, vị trí và vai trò của mình trong cuộc sống.

Biết cách “không dây dưa” với những yếu tố tiêu cực
“Không dây dưa là trí tuệ. Mọi việc trên đời đều có giá của nó và việc bạn giao tiếp với ai cũng không phải ngoại lệ. Nếu mãi dây dưa với những người xấu, dần dần bạn sẽ lãng phí thời gian, sức lực của bản thân, thậm chí là trở nên giống họ mà không hay biết”.
Hoàn thiện bản thân: Vượt lên trên bản ngã
Thay vì quay về bản ngã tiêu cực, con người nên hướng tới việc vượt lên trên bản ngã, tiến tới một trạng thái cao hơn của ý thức:

Bỏ tính kiêu ngạo

Kiêu ngạo là một biểu hiện rõ ràng của bản ngã tiêu cực. Khi bỏ được tính kiêu ngạo, con người sẽ khiêm tốn hơn, dễ tiếp thu và phát triển hơn.
Thoát khỏi ảo tưởng

“Bản ngã dường như không thích sự thay đổi, nó nhìn nhận vấn đề một cách chủ quan và cứng nhắc. Vì thế, khi có những đụng chạm về quan điểm, lối sống, nó dễ bị tổn thương và hình thành phản ứng đấu tranh để bảo vệ mình”. Nhận ra những ảo tưởng về bản thân là bước đầu tiên để thoát khỏi vòng kiểm soát của bản ngã tiêu cực.

Kết luận

“Trở lại người xấu” – quay về bản ngã tiêu cực – là một hành trình phức tạp, liên quan đến nhiều yếu tố tâm lý, xã hội và cá nhân. Thay vì hoàn toàn quay về với “người xấu” trong mình hoặc cố gắng phủ nhận nó, con người nên tìm cách cân bằng: chấp nhận bản ngã nhưng kiểm soát mặt tiêu cực, đồng thời phát triển những phẩm chất tích cực.

Như triết gia Aristotle từng nói: “Chúng ta bản chất là những gì chúng ta thường xuyên làm”. Thói quen tạo nên tính cách, và tính cách tạo nên con người. Cuối cùng, bản ngã không phải là kẻ thù cần tiêu diệt, mà là một phần cần được hiểu, chấp nhận và chuyển hóa để trở thành con người thật sự của mình – một con người toàn vẹn, với đầy đủ ánh sáng và bóng tối, nhưng luôn hướng tới sự phát triển và hoàn thiện.

Như một ngôn từ cổ xưa đã dạy: “Trước khi biết mọi thứ, bạn phải biết mình là ai – điểm mạnh, điểm yếu, nguyện vọng, động lực, đức tin và nhận thức cá nhân của bạn là gì. Bạn phải gắn kết chúng với cảm xúc của mình. Nói cách khác, bạn phải tự hiểu được chính mình”. Và đó mới chính là sự trở về với bản ngã đích thực.

Tóm tắt: Vibe coding là một phương pháp lập trình mới nổi, trong đó trí tuệ nhân tạo (AI) tự động sinh mã từ yêu cầu ngôn ngữ tự nhiên, giảm thiểu gánh nặng viết code thủ công. Xu hướng này được Andrej Karpathy – cựu thành viên OpenAI – đặt tên vào tháng 2/2025, và đang dần thay đổi cách con người tương tác với phần mềm. Dưới đây là phân tích chi tiết về khái niệm, cơ chế hoạt động, tiềm năng và thách thức của vibe coding.

Khái Niệm và Nguồn Gốc

Vibe coding là kỹ thuật lập trình phụ thuộc vào AI, cho phép người dùng mô tả yêu cầu bằng ngôn ngữ tự nhiên để hệ thống sinh mã tự động. Khái niệm này được Andrej Karpathy – nhà đồng sáng lập OpenAI – giới thiệu vào tháng 2/2025, và nhanh chóng được Merriam-Webster liệt vào danh sách từ ngữ “xu hướng”. Karpathy mô tả vibe coding như một phong cách “thảo luận” với AI, nơi con người tập trung vào “nhìn, nói, chạy và sao chép” thay vì viết mã chi tiết.

Nền tảng triết lý của vibe coding nằm trong quan điểm rằng “ngôn ngữ nóng nhất sắp tới là tiếng Anh”, ám chỉ khả năng của mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) đã phát triển đến mức cho phép con người điều khiển máy tính mà không cần học tập ngôn ngữ lập trình truyền thống.

Cơ Chế Hoạt Động

Vibe coding dựa trên sự tương tác giữa người dùng và LLM được huấn luyện chuyên sâu cho coding. Quá trình thực hiện bao gồm các bước sau:

1. Diễn đạt yêu cầu: Người dùng mô tả ý định lập trình bằng ngôn ngữ tự nhiên (ví dụ: “Tạo một trò chơi bay 3D trong trình duyệt”).
2. Sinh mã: LLM giải thích yêu cầu, tự động tạo code tương ứng.
3. Kiểm tra và tinh chỉnh: Code được chạy thử nghiệm. Nếu có lỗi, người dùng sẽ phản hồi để AI điều chỉnh3.
4. Lặp lại: Quá trình được tiếp tục cho đến khi mã đáp ứng tiêu chuẩn.

Công cụ phổ biến cho vibe coding bao gồm Cursor Composer, GitHub Copilot, Replit Agent và Windsurf. Các công cụ này tích hợp AI vào môi trường phát triển (IDE), cho phép người dùng “nói” trực tiếp cho AI qua giao diện chat.

Tiềm Năng và Ứng Dụng

Tăng Tốc Phát Triển

Vibe coding giúp giảm rào cản kỹ thuật, cho phép cả người mới lẫn chuyên gia tập trung vào logic ứng dụng thay vì cú pháp code. Ví dụ, Pieter Levels đã tạo trò chơi MMO “Fly.pieter.com” trong hai giờ bằng cách yêu cầu AI: “Tạo trò chơi bay 3D trong trình duyệt với các tòa nhà chọc trời”. Dự án này đạt doanh thu hơn 1,3 tỷ đồng/tháng sau hai tuần ra mắt.

Tính Universal

Phương pháp này phù hợp với nhiều lĩnh vực:

• Ứng dụng web: Xây dựng SaaS với Next.js, Supabase.
• Ứng dụng di động: Tích hợp API OpenAI/Claude.
• Game Development: Tạo trò chơi browser-based.

Phát Triển Dân Chủ Hóa

Vibe coding là một phần của phong trào “low code/no code”, thúc đẩy “Citizen Development” – cho phép người không chuyên tạo phần mềm. Theo dữ liệu năm 2024, GitHub Copilot đã có 1,3 triệu người dùng, Cursor Component – 40.000 người dùng trả phí, cho thấy sự phổ biến ngày càng tăng.

Nhược Điểm và Thách Thức

Mất Kiểm Soát và Hiểu Biết

Khi người dùng không đọc/hiểu code do AI sinh ra, mã có thể trở thành “hộp đen” (black box) – gây khó khăn trong debug và bảo trì. Một ví dụ tiêu biểu là trò chơi React Native bị lỗi ghi đè input do AI. Một lập trình viên chia sẻ: “Codebase ngày càng lộn xộn, quá lớn so với cửa sổ ngữ cảnh LLM”.

Tính Tính Tố và Bảo Mật

• Lỗi ẩn: AI có thể sinh ra code chứa lỗ hổng như XSS.
• Technical Debt: Code AI sinh thường thiếu logic rõ ràng, dẫn đến “nợ kỹ thuật” khi bảo trì.

Hiệu Suất Giảm Tốc

Mặc dù ban đầu nhanh, vibe coding có thể tiêu tốn nhiều thời gian hơn cho người mới do:

• Vòng lặp thử-sai: Điều chỉnh yêu cầu AI nhiều lần để đạt kết quả mong muốn.
• Code rối rắm: AI thường tạo logic đan xen, chứa các con số/hàm không rõ nguồn gốc.

So Sánh với Lập Trình Truyền Thống

Tương Lai và Xu Hướng

Vibe coding đang được xem là giải pháp thay thế cho low code/no code, song nó chưa thể thay thế hoàn toàn lập trình truyền thống – đặc biệt trong các lĩnh vực đòi hỏi độ chính xác cao như hệ thống an ninh, trí tuệ nhân tạo, hay phần cứng nhúng.

Theo Karpathy, tương lai của coding sẽ là “lập trình bằng tiếng Anh”, nơi con người tập trung vào logic sáng tạo còn AI xử lý phần kỹ thuật. Tuy nhiên, để phát triển bền vững, cần có:

1. Hệ thống kiểm tra code AI để đảm bảo an toàn.
2. Công cụ hỗ trợ debug cho code sinh từ AI.
3. Kỹ năng mới cho lập trình viên: “vibe debugging” – khả năng hiểu và chỉnh sửa code AI sinh.

Kết Luận

Vibe coding là một cuộc cách mạng trong phát triển phần mềm, giúp giảm thời gian và chi phí, mở rộng khả năng tiếp cận cho mọi người. Tuy nhiên, nó không phải là “phương pháp vạn năng”. Thành công của xu hướng này phụ thuộc vào sự phát triển của AI, cũng như khả năng của con người trong việc quản lý trade-off giữa tốc độ và kiểm soát.

Như Karpathy từng nói: “Vibe coding là tương lai của coding, nhưng tương lai đó cần được xây dựng một cách có trách nhiệm”.

Nguồn tham khảo:

https://en.wikipedia.org/wiki/Vibe_coding

https://niviki.com/p/vibe-coding-trong-phan-mem

https://tinhte.vn/thread/tuong-lai-cua-viec-lap-trinh-se-nhu-the-nao-khi-xu-the-vibe-coding-ngay-mot-pho-bien.3967472/

https://tigosolutions.com/vibe-coding-su-ket-thuc-cua-lap-trinh-truyen-thong-8118

https://niviki.com/p/vibe-coding-va-cac-nhuoc-diem

https://vnreview.vn/threads/vibe-coding-lap-trinh-bang-ai-khong-can-hieu-code-tao-game-trong-30-phut-kiem-hon-1-ty-dong-moi-thang.56058/

https://nocodevietnam.com/p/khoa-hoc-vibe-coding-lap-trinh-dung-ai

Hôm nay là một ngày đặc biệt mình sẽ không bình luận gì về bài viết này. Đọc, nghe và ngẫm nghĩ.

TT, 18/03/2025

https://www.theatlantic.com/family/archive/2025/03/teen-dating-milestone-decline/681971

Ngày càng ít người trẻ bước vào các mối quan hệ tình cảm.

Viết bởi Faith Hill – Ngày 10 tháng 3, 2025

Lisa A. Phillips gần đây tự thấy mình ở một vị trí kỳ lạ: cố gắng thuyết phục sinh viên rằng tình yêu lãng mạn là điều đáng giá. Họ không tin vào việc lý tưởng hóa quá mức sự gắn kết đôi lứa hay những lời sáo rỗng trong phim hài tình cảm; một số còn khẳng định rằng tình yêu chỉ là một khái niệm do truyền thông tạo ra. Phillips – một nhà báo giảng dạy khóa học “Tình yêu và Tan vỡ” tại Đại học SUNY New Paltz – đáp lại rằng tất nhiên các mối quan hệ không phải lúc nào cũng tràn đầy đam mê hoàn hảo, và chúng ta nên chất vấn những lối mòn sáo rỗng xung quanh mình. Nhưng bà cũng nói thêm: Những lối mòn đó bắt nguồn từ đâu đó chứ. Trên khắp các nền văn hóa, con người mô tả trải nghiệm phải lòng một ai đó theo cách khá giống nhau, “dù họ lớn lên với dòng phim Disney truyền trong huyết quản,” bà nói với tôi, hay “ở một nơi hẻo lánh không có bất kỳ phương tiện truyền thông nào.” Cảm giác đó thật mãnh liệt, bà giảng cho sinh viên; nó choáng ngợp; nó có thể khiến người ta thấy như vượt lên mọi thứ trần tục. Thế nhưng sinh viên của bà vẫn hoài nghi.

Có lẽ nếu Phillips giảng dạy khóa học này một thập kỷ trước, sinh viên của bà đã sớm tự mình trải nghiệm ít nhiều về điều đó. Nhưng ngày nay, khả năng đó ít hơn nhiều: Nghiên cứu cho thấy số lượng thiếu niên trải qua các mối quan hệ tình cảm đang giảm sút. Trong một cuộc thăm dò năm 2023 của Trung tâm Khảo sát Đời sống Người Mỹ, 56% người trưởng thành thuộc Thế hệ Z cho biết họ đã từng có một mối quan hệ tình cảm nào đó trong những năm thiếu niên, so với 76% ở thế hệ X và 78% ở thế hệ Baby Boomer. Và Khảo sát Xã hội Tổng quát – một cuộc thăm dò lâu năm khoảng 3.000 người Mỹ – phát hiện năm 2021 rằng 54% người tham gia tuổi từ 18 đến 34 nói họ không có một “người yêu ổn định”; trong năm 2004, chỉ 33% nói như vậy.

Như tôi từng viết, rất nhiều người trưởng thành Mỹ đang rút lui khỏi chuyện yêu đương – không chỉ người trẻ. Nhưng xu hướng này dường như đặc biệt rõ nét ở thế hệ Z, tức những người sinh khoảng từ 1997 đến 2012. Tất nhiên, bạn vẫn có thể trưởng thành hoàn toàn và khỏe mạnh mà chưa từng có một mối quan hệ lãng mạn nào; một số nghiên cứu thậm chí cho thấy có lẽ bạn sẽ tốt hơn nếu như vậy. Tuy nhiên, xét trên bình diện chung, sự chuyển dịch này có thể gây lo ngại: theo các nhà nghiên cứu tôi trao đổi, đó là dấu hiệu của một thế hệ đang vật lộn với sự tổn thương tâm lý. Tình yêu đầu đời, với rất nhiều người, từng là một cột mốc trên con đường trưởng thành – một trải nghiệm thử thách, hưng phấn, mở mang thế giới quan giúp người ta hiểu mình là ai và họ đang tìm kiếm điều gì. Sẽ mất mát ra sao nếu nghi thức trưởng thành đó biến mất?

Bạn có thể trải nghiệm rất nhiều điều mà không cần ở trong một mối quan hệ chính thức. Bạn có thể tán tỉnh; bạn có thể hôn; bạn có thể khiêu vũ. Bạn có thể “cảm nắng” một ai đó đến mức hình bóng họ chiếm trọn tâm trí; bạn có thể quan tâm sâu sắc đến một người; bạn có thể bị tổn thương – rất nhiều. Rất nhiều người trẻ, như vậy, có thể đang có những cuộc gặp gỡ tình cảm làm thay đổi cuộc đời nhưng vẫn nói rằng họ chưa từng bước vào một mối quan hệ nào cả. Có thể cái thay đổi là nhãn gọi, chứ không phải thực chất cảm xúc – nhà tâm lý học phát triển Thao Ha tại Đại học Bang Arizona nói với tôi như vậy. Bà nhận thấy nhiều học sinh trung học cho biết họ đã từng “hẹn hò” – một thuật ngữ lỏng lẻo hơn có lẽ phù hợp hơn với thực tế tán tỉnh của tuổi mới lớn ngày nay. (Theo một khảo sát của YouGov năm ngoái, khoảng 50% người từ 18 đến 34 tuổi nói rằng họ đã từng ở trong một “situationship,” tức mối quan hệ mập mờ, không được định nghĩa rõ ràng). Một số hoạt động tình cảm đó có thể không bao hàm tính độc quyền hay đều đặn, hoặc không có bất kỳ lời hứa hẹn cam kết dài lâu nào. Nhưng chúng vẫn có thể giúp người trẻ đạt được những lợi ích cốt lõi từ việc khám phá tình cảm sớm: giành quyền tự chủ khỏi cha mẹ, phát triển bản sắc cá nhân – điều mà Phillips gọi là lợi ích “hiện sinh” – tức “quá trình thử-sai đôi khi đau đớn, đôi khi tuyệt vời để tìm kiếm sự gắn bó gần gũi.”

Thực tế, để trở thành một người lớn trưởng thành đầy đủ, bạn không nhất thiết phải có kinh nghiệm yêu đương nào. Tuổi vị thành niên và giai đoạn trưởng thành chớm nở là thời kỳ nhiều bất định; điều người trẻ cần nhất, theo Amy Rauer – giáo sư phát triển con người tại Đại học Tennessee, Knoxville – nói với tôi, thường chỉ là một “cổ động viên”: một người đồng trang lứa, ông bà, huấn luyện viên, hoặc ai đó khiến họ cảm thấy mình có giá trị, qua đó giúp họ có được cảm giác an toàn trong các mối quan hệ tương lai. Thanh thiếu niên cũng có thể học các kỹ năng xã hội – cách nói chuyện xã giao, giải quyết tranh cãi, đồng cảm vượt khác biệt – thông qua đủ loại tình bạn thuần túy.

Một số nghiên cứu, Phillips chỉ ra, thực tế cho thấy người trẻ có thể hưởng lợi từ việc thiếu vắng hoạt động tình cảm. Một nghiên cứu cho thấy so với các bạn đồng trang lứa có hẹn hò, những học sinh rất ít hoặc không hẹn hò trong suốt bảy năm được giáo viên đánh giá là có kỹ năng lãnh đạo và kỹ năng xã hội tốt hơn, và bản thân các em cũng báo cáo ít triệu chứng trầm cảm hơn. Suy cho cùng, tình yêu tuổi trẻ không phải lúc nào cũng tích cực. Nó có thể là cơn lốc cảm xúc; nó có thể làm xao nhãng việc học, hoặc xao lãng bạn bè, hay các sở thích khác. Trong trường hợp tệ nhất, nó có thể mang tính bạo hành. (Các bé gái tuổi vị thành niên trải nghiệm bạo lực trong quan hệ tình cảm ở mức độ đặc biệt cao). Và khi mối tình kết thúc, thiếu niên – với tầm nhìn còn hạn hẹp và ít cơ chế đối phó đã được học – có thể suy sụp hoàn toàn.

Mặc cho việc thiếu kinh nghiệm yêu đương giờ đây đã trở nên phổ biến – đặc biệt nhưng không chỉ ở tuổi teen – rất nhiều người vẫn cảm thấy xấu hổ về điều đó. Trên TikTok tràn ngập những người có ảnh hưởng khoe rằng họ 26 tuổi hoặc 30 hay 40 mà chưa từng ở trong mối quan hệ nào, chia sẻ điều đó khiến họ bất an ra sao; hàng trăm nghìn bình luận đổ vào, bộc bạch cảm giác xấu hổ tương tự. Nhiều bạn bè của tôi, những người sắp chạm ngưỡng 30, liên tục căng thẳng về chuyện này: Họ sợ rằng họ sẽ không biết cách trở thành một người yêu tốt nếu cơ hội đến. Nhưng mọi tương tác của một người – không chỉ tương tác yêu đương – đều có thể định hình cách người đó sẽ ứng xử trong một mối quan hệ. Một nghiên cứu năm 2019, theo dõi 165 người từ 13 đến 30 tuổi, phát hiện rằng tình bạn bền chặt ở tuổi thiếu niên dự báo mức độ hài lòng trong đời sống tình cảm khi trưởng thành; trong khi trải nghiệm tình trường sớm không liên quan gì đến mức độ hài lòng sau này. (Thiếu niên thường học cách cãi nhau rồi làm lành với bạn bè, Phillips nói với tôi, nhưng họ có thể ít khi ở đủ lâu với người yêu để học cách giải quyết mâu thuẫn trong tình yêu.)

Xét cho cùng, trong một mối quan hệ, quan trọng nhất chính là con người bạn. Và những nét tính cách làm nên bạn rất có thể sẽ giữ khá ổn định suốt cuộc đời. Ví dụ, một nghiên cứu năm 2022 phát hiện rằng những người độc thân suốt thời niên thiếu – nhưng có mối quan hệ đầu tiên trước tuổi 26 – không hề tự ti hơn những người bắt đầu hẹn hò sớm hơn. Tita Gonzalez Avilés, một nhà tâm lý học về tính cách tại Đại học Johannes Gutenberg, Mainz (Đức), người dẫn đầu một số nghiên cứu này, nói với tôi rằng dù người ta thường nghĩ các mối quan hệ sẽ thay đổi bản thân họ, ảnh hưởng thực ra thường diễn ra theo chiều ngược lại: bạn là ai sẽ định hình bạn sẽ có kiểu quan hệ như thế nào. Thậm chí nghiên cứu còn cho thấy mức độ hài lòng của một người trong một mối quan hệ có xu hướng duy trì khá nhất quán qua các mối tình khác nhau của họ.

Với tất cả những điều đó, bạn có thể cho rằng việc thế hệ Z ít dính dáng đến chuyện tình cảm hơn là một điều tốt. Có lẽ người trẻ đang bận rộn với những mục tiêu khác, tập trung vào tình bạn, việc học và sở thích; có lẽ họ không còn muốn chấp nhận tạm bợ một người yêu “cho có”. Quá trình chuyển sang tuổi trưởng thành ngày nay thường kéo dài hơn, đẩy lùi nhiều cột mốc – như độc lập tài chính, mua nhà, và đáng chú ý là kết hôn – đôi khi lùi vô thời hạn. Theo cách đó, người trẻ có một lý do hết sức hợp lý để trì hoãn tìm kiếm tình yêu: hạn chót đã được kéo dài. Nhưng các nhà nghiên cứu đã chỉ ra những lý do khác, đáng lo ngại hơn, cho sự sa sút của tình trường tuổi trẻ.

Phillips đã nghe rất nhiều về các “situationship” (những mối quan hệ mập mờ) – và cả những tình huống thậm chí còn không đủ rõ ràng để gọi bằng cái nhãn đó. Cho cuốn sách mới của mình, First Love: Guiding Teens Through Relationships and Heartbreak (Tình Đầu: Hướng dẫn thanh thiếu niên vượt qua các mối quan hệ và đau khổ), bà đã phỏng vấn hơn 100 người trẻ và phụ huynh, và nhận thấy – giống như Ha – rằng tình cảm thời thanh thiếu niên ngày nay thường tồn tại trong một vùng xám. “Bạn có một giai đoạn dài gọi là chúng ta ‘đang nói chuyện với nhau’,” Phillips nói với tôi. “Hai người kiểu như vừa thăm dò quanh ý tưởng về một kết nối tình dục – lãng mạn, có thể thậm chí trải qua một vài trải nghiệm như vậy, nhưng lại không thực sự nói về mối quan hệ đó là gì.” Đối với một số người, việc không có kỳ vọng rõ ràng trong quan hệ có thể đem lại cảm giác tự do. Nhưng nhiều người khác, Phillips kể, cảm thấy sự mập mờ này gây căng thẳng, bởi họ không biết mình có quyền có cảm xúc gì – hay có quyền đòi hỏi gì. Một số người kể rằng họ đã lỡ “đầu tư tình cảm” vào một cuộc vui thoáng qua – và họ mô tả điều đó không chỉ là tin xấu, mà như một thất bại cá nhân: Họ nói rằng họ đã “để bị dính vào” (cứ như thể bị bắt quả tang), “trót có tình cảm” (như thể mắc một căn bệnh), hoặc rơi vào “dumb-bitch hour” – tạm dịch là “phút giây khờ dại” – (khi đêm khuya, hàng rào phòng thủ sụp xuống, họ nhắn tin cho người họ cảm mến và – lạy trời – để mình cảm thấy gần gũi với ai đó). “Người trẻ thường trách cứ bản thân,” Phillips nói với tôi, “bởi họ nghĩ rằng, Được thôi, người ta đã cho mình biết sẽ chẳng có gì nghiêm túc ở đây. Vậy mà trái tim mình vẫn để cho nó thành nghiêm túc.”

Nói cách khác, “cuộc suy thoái tình yêu” của người trẻ có thể phản ánh một sự thay đổi thực sự trong mức độ thoải mái với sự thân mật cảm xúc của người Mỹ nói chung. Các nhà nghiên cứu thế hệ mô tả Gen Z là nhóm đặc biệt coi trọng sự an toàn, ngại rủi ro và khó tin tưởng – vì vậy cũng hợp lý khi nhiều thiếu niên ngày nay do dự dấn thân vào một mối quan hệ, hoặc thậm chí do dự thừa nhận rằng họ quan tâm liệu cuộc tình chóng vánh của mình có tiếp tục vào tuần tới hay không. Theo một khảo sát năm 2023 của ứng dụng Hinge với người dùng hẹn hò Gen Z, 90% người tham gia cho biết họ muốn tìm được tình yêu – nhưng 56% nói rằng nỗi sợ bị từ chối đã ngăn họ theo đuổi một mối quan hệ tiềm năng, và 57% cho biết họ đã không thổ lộ tình cảm với ai đó vì lo rằng điều đó sẽ “khiến đối phương cụt hứng”. Những e ngại này có thể trở thành một vòng luẩn quẩn tự ứng nghiệm, Phillips nói, khi người trẻ luôn giữ đối tượng tiềm năng ở một khoảng cách an toàn – rồi đến lúc họ vẫn bối rối hoặc bị tổn thương, họ lại càng e dè chuyện yêu đương hơn. “Tại sao tôi lại muốn tiến xa hơn vào thế giới đó,” bà nói rằng nhiều người trẻ tự hỏi, “khi tôi đã có một mối tình thoáng qua dường như rất thân mật và đầy hứa hẹn nhưng rồi chẳng đi đến đâu cả?”

Tôi đã nghe điều tương tự từ Daniel A. Cox, giám đốc Trung tâm Khảo sát Đời sống Người Mỹ: Mọi người vẫn rất khao khát kết nối, nhưng ở Gen Z, “có một cảm giác lo lắng thực sự về cách phải làm sao để đạt được điều đó.” Nỗi lo về giao tiếp xã hội này ảnh hưởng đến cả quan hệ bạn bè lẫn tình cảm; thực tế, ông phát hiện rằng những người dành nhiều thời gian với bạn bè cũng có khả năng đã từng hẹn hò thường xuyên trong tuổi teen. “Cố gắng tạo dựng kết nối lãng mạn và cho phép mình dễ bị tổn thương – điều đó thực sự rất khó,” ông nói, “khi bạn liên tục lo sợ bị tổn thương hoặc bị lợi dụng.”

Một phần bản năng tự bảo vệ đó hẳn đã thấm từ thế hệ lớn tuổi hơn, đặc biệt trong quan hệ nam nữ. Cox nhận thấy, khi nghiên cứu cho một cuốn sách sắp ra mắt về khác biệt giới, rằng nam và nữ dường như ngày càng xa cách hơn. Nam thanh niên đang có xu hướng dịch chuyển sang phía bảo thủ hơn, và nhiều người cảm thấy họ bị hiểu lầm. Trong khi đó, nữ giới lại trở nên hoài nghi nam giới hơn. Nỗi sợ bị tấn công tình dục đã tăng đáng kể trong những năm gần đây, và mối lo ngại về an toàn trên ứng dụng hẹn hò cũng tăng theo. Nếu nhiều phụ nữ trưởng thành cảm thấy cảnh giác như vậy, hãy tưởng tượng các cô gái trẻ sẽ thế nào: ở một độ tuổi non nớt dễ bị tổn thương, vẫn đang học hỏi về thế giới nhưng đã sớm phải nghe thông điệp – và, trong không ít trường hợp, chứng kiến thực tế – rằng con trai và đàn ông là nguy hiểm. Cũng hãy hình dung một số cậu bé và nam thanh niên cảm thấy ra sao: các em vừa mới định hình bản thân, nhưng đã tiếp nhận thông điệp rằng mình không được tin tưởng. Có lẽ không có gì ngạc nhiên khi người ta cố gắng kiểm soát cảm xúc lãng mạn của mình, hoặc bằng cách tập trung vào tình bạn, hoặc bằng cách giữ cho những situationship của họ không vướng bận cảm xúc.

Ngay cả trong tình trạng “chiến tranh lạnh giới tính” như vậy, nhiều bé gái có thể vẫn ổn – nhưng con trai có thể thiệt thòi hơn. Khi các nhà tâm lý nói với tôi rằng người trẻ có thể phát triển tốt mà không cần tình yêu lãng mạn, giả định ở đây là họ có những người bạn thân thiết để dựa vào và dạy họ các phép xã giao (bao gồm cả thứ đơn giản như cách bắt chuyện). Các cậu bé và nam thanh niên, những người thường không có được mối quan hệ thân tình như vậy, có xu hướng học các kỹ năng này từ nữ giới. Có thể họ có chị em gái, mẹ hoặc bạn nữ giúp đỡ – nhưng nếu không, Cox nói, việc sống độc thân có thể đặt họ vào một bất lợi thực sự về mặt cảm xúc và phát triển. Điều đó có thể khiến họ kém sẵn sàng cho việc hẹn hò.

Sự gia tăng thái độ hoài nghi đối với tình yêu lãng mạn là một mất mát – không chỉ cho nam giới, mà cho cả xã hội nói chung. Tình yêu lãng mạn không tốt đẹp hơn hay quan trọng hơn tình cảm bạn bè thuần túy, nhưng nó khác biệt – và việc tự nhủ rằng mình không cần tình yêu lãng mạn không có nghĩa điều đó là sự thật.

Phillips đã thảo luận với sinh viên về một trích đoạn trong Symposium của Plato, trong đó – buổi đầu của thời gian – thần Zeus bổ đôi mỗi con người để ngăn chặn kế hoạch lật đổ các vị thần của họ. Từ đó, ai nấy đều lang thang khắp nơi khao khát tìm kiếm nửa kia của mình. Yêu, theo câu chuyện này, là khi cuối cùng bạn tìm được người đó. Ấy vậy mà: Sinh viên của cô lại ghét câu chuyện này. Họ không thích ý tưởng rằng chỉ có duy nhất một người “dành cho” mỗi chúng ta, hoặc hàm ý rằng họ sẽ không thể trọn vẹn nếu thiếu sự đoàn tụ đó. Họ nói với cô rằng họ muốn tự mình là một con người hoàn chỉnh – chứ không phụ thuộc vào một người bạn tâm giao nào cả. Xét trên một phương diện, họ có lý.

Tuy vậy, Phillips vẫn thấy có điều gì đó buồn bã trong phản ứng của họ. Họ dường như không hiểu rằng “các mối quan hệ là sự trao đổi qua lại giữa các cá nhân,” cô nói: rằng “chúng bao gồm cả việc bạn cảm thấy bản thân được mở rộng bởi một người khác và rồi cũng có những hy sinh chân thành.” Bạn ít nhiều sẽ phụ thuộc vào người khác một chút khi ở trong một mối quan hệ; đó chính là điều mà sự cộng sinh của tình yêu đòi hỏi. Điều đó thật đáng sợ – nhưng nó có thể thật thú vị, và tuyệt đẹp khi tình yêu diễn ra tốt đẹp, và đôi khi cũng rất định hình nên con người bạn ngay cả khi tình yêu ấy không bền lâu. Có lẽ bạn sẽ muốn tự mình khám phá điều đó.

Dưới đây là bài dịch và nhận xét của bài viết We Should All Talk to Strangers
của Angelina Hazzouri.

Ý nghĩa chính

Bài viết gửi gắm nhiều thông điệp ý nghĩa về việc kết nối với người lạ và nhìn nhận con người:

• Mọi người thân quen đều từng là người xa lạ: Tác giả nhấn mạnh rằng tất cả những người quan trọng trong đời ta – bạn bè thân thiết, người yêu, đồng nghiệp gần gũi – cũng đều bắt đầu từ chỗ xa lạ. Cô kể rằng những người bạn tốt nhất của cô trước đây cô thậm chí chưa từng biết tên, và ngược lại có những người từng rất gần gũi giờ lại trở thành xa lạ. Thông điệp này nhắc nhở rằng mọi mối quan hệ đều khởi đầu bằng sự dám mở lời với một người xa lạ.

• Dám mở lòng đem lại trải nghiệm quý giá: Thông qua câu chuyện cá nhân, tác giả cho thấy việc can đảm bắt chuyện với người lạ có thể đem đến những trải nghiệm bất ngờ và ý nghĩa. Cô hồi tưởng những lần mình bắt chuyện với người lạ trong quá khứ – như một ca sĩ opera trên tàu, một cô bạn mùa hè, những người bạn tình cờ ở bữa tiệc – và tất cả những cuộc gặp gỡ đó đã mang đến cơ hội, tình bạn mới và thay đổi tích cực trong cuộc sống cô. Cuộc trò chuyện 3 tiếng đồng hồ với “chàng Đọc Sách Vỉa Hè” trong bài này tuy không dẫn đến tình yêu, nhưng cũng đủ khiến cô vui vẻ và khôi phục niềm tin vào lòng tốt của con người.

• Niềm tin vào sự kết nối và tính nhân văn: Trải nghiệm này giúp tác giả nhận ra rằng mình có điểm chung với mọi người mà cô gặp, dù ban đầu họ chỉ là người dưng. Cô cảm nhận sâu sắc triết lý “mọi chuyện xảy ra đều có lý do” – chính vì quán ăn đầu tiên xếp hàng quá đông nên cô mới đi nơi khác và gặp được anh chàng kia. Bài viết truyền tải một nhận thức tích cực rằng khi chúng ta cởi mở kết nối, chúng ta sẽ thấy thế giới ấm áp và “con người” hơn. Thậm chí, thông điệp “We have things in common with every person we meet” (Chúng ta có điểm chung với mỗi người ta gặp) còn cổ vũ người đọc nhìn nhận những người xa lạ xung quanh một cách bao dung và gần gũi hơn.

Thiên Toán, 16/03/2025

Tối thứ Ba, tôi lao ra khỏi chỗ làm lúc 6:27 chiều, biết mình có 33 phút để đến nhà sách trước khi họ đóng cửa. Cuốn sách họ đặt giúp tôi, Brat của Gabriel Smith — (đừng nhầm với BRAT của Charli XCX) — đã về tới, và tôi muốn lấy nó ngay để có thể bắt đầu đọc trong đêm đó. Tôi kịp đến hiệu sách Three Lives ở West Village, gần như hụt hơi, vừa đúng lúc được Troy đón vào và Marlowe ở quầy trao cho tôi cuốn sách. Tôi đã lui tới tiệm sách này từ năm 2018, hồi còn thực tập. Đây là một trong những nơi tôi yêu thích nhất ở New York, và đội ngũ nhân viên thân thiện ở đây – những người ban đầu hoàn toàn xa lạ với tôi – giờ đã thành những gương mặt quen thuộc.

Biết đây là đêm cuối tôi ở lại thành phố trong vài ngày (cuối tuần này tôi có tiệc họp mặt gia đình lớn ở Pennsylvania), tôi quyết định tự thưởng cho mình một bữa tối ở ngoài, bỏ qua món “thập cẩm” tùy tiện nào đó có thể chế ra từ những thứ còn sót lại trong tủ lạnh tuần này. Cầm cuốn sách mới trong tay, tôi bước tới quán THISBOWL ở khu NoHo, kỳ vọng sẽ chỉ phải xếp hàng một chút (đúng là mơ mộng). Nhưng tôi liền chạm trán những ánh mắt phán xét từ hàng dài hơn hai chục khách hàng KITH, người mẫu Instagram, và fan của Nolita Dirtbag. Né khỏi cảnh phải đợi 40 phút chỉ để lấy một tô đồ ăn giá $20, tôi tiếp tục đi và tạt qua xem thời gian chờ ở Thai Diner, một quán ruột của tôi. Khi thấy tình hình cũng tương tự, tôi chuyển sang lựa chọn kinh điển của tôi cho mùa hè: ăn tối ngoài trời ở Café Select.

“Tôi ngồi bàn đó được không?” tôi hỏi anh phụ trách chỗ ngồi, tay chỉ vào chiếc bàn ngoài trời trước cửa sổ, phía ngoài cùng bên phải. Kỳ lạ là lần nào tôi đến, bàn này cũng có sẵn. Không cần nhìn thực đơn, tôi gọi một đĩa salad rau xanh với thịt gà kèm một ly sauvignon blanc. Có lẽ đó cũng chính là món tôi đã gọi lần gần nhất ngồi ở bàn này vào mùa hè năm ngoái và cả mùa hè trước nữa. Đúng là thói quen khó bỏ.

Khi chờ ly rượu mang ra, tôi chợt có cảm giác déjà vu lạ thường và nhớ lại lần mình dùng bữa ở đây với người yêu cũ. Tôi nhớ lại cuộc trò chuyện hôm đó và tự hỏi tại sao rất nhiều cảm xúc của tôi khi ấy về tình bạn, công việc và New York đến giờ vẫn không thay đổi — dù tốt hơn hay tệ hơn — như một lời nhắc nhở rằng có những điều trong đời tôi luôn ổn định, nhưng đồng thời cũng khiến tôi suy ngẫm về những thứ đã đổi thay nhiều ra sao. Một người từng là kẻ xa lạ với tôi đã trở thành một phần quan trọng trong thế giới của tôi, để rồi giờ đây lại thành người xa lạ lần nữa. Tôi chợt nghĩ đến lời bài hát của Ethel Cain: “Đừng nói chuyện với người lạ kẻo bạn sẽ yêu mất đấy.”

Từ lâu tôi đã bị cuốn hút bởi ý tưởng rằng mỗi người trong cuộc đời mình từng có lúc là người xa lạ. Những người tôi xem là bạn thân nhất thì đã có thời điểm họ là những người tôi chưa hề gặp gỡ. Khi tôi còn nhỏ, tôi thậm chí chưa từng nghe đến tên của những người mà bây giờ ngày nào tôi cũng chuyện trò — những người tôi mời đến nhà ăn tối, gửi cho họ những dòng tweet hài hước, khóc cùng họ và nói “tôi yêu bạn” với họ. Ngược lại, một số người mà trước đây tôi thường mời đến nhà ăn tối, gửi tweet buồn cười, khóc cùng và từng nói “tôi yêu bạn” giờ lại thành người xa lạ.

Ly sauvignon blanc của tôi được mang ra bàn. Tôi mở cuốn sách mới tinh của mình ra (vì cuốn trước vừa đọc xong), rồi tựa lưng vào ghế băng gỗ, vắt chéo chân phải lên chân trái. Đôi bốt đen của tôi trầy xước, lấm bẩn và cần được đem đi “spa” phục hồi da, nhưng tôi đi chúng hằng ngày nên chẳng nỡ xa chúng dù chỉ một hôm. Tôi ngước lên khỏi trang sách và để ý thấy một anh chàng trạc tuổi tôi cũng đang làm y như vậy ở chiếc bàn bên kia lề đường — anh ta vừa nhâm nhi rượu vừa đọc một cuốn sách có vẻ cũng mới đối với anh. Chúng tôi chạm mắt nhau và tôi ngượng ngùng nhìn ngay trở lại trang sách trước mặt.

Đọc được vài trang đầu của Brat, tôi không thể không nhận thấy chàng Đọc Sách Vỉa Hè cứ liếc nhìn mình. Tôi cũng nhìn anh một giây, rồi liền rút điện thoại ra nhắn cho đám bạn về Tình Hình Hiện Tại.

Tôi: kiểu giờ tôi có nên nói chuyện với anh ấy không haha

Emily: CHO ANH TA SỐ ĐIỆN THOẠI ĐI!

Emily: HOẶC

Emily: đưa số cậu cho phục vụ đưa cho anh ấy

Tôi: phục vụ bàn là nam, tớ không chắc anh ta có chịu hợp tác không nữa

Jack: sang ngồi chung bàn với anh ta đi

Tôi: tớ đâu có GAN LÀM CHUYỆN ĐÓ, TRỜI ƠI

Jack: chịu thôi

Jack: Mùa hè mà, cứ tấn công đi

Tôi phải ngồi đắn đo một lúc về chuyện này.

Tôi ngồi đó một hồi cố gắng đọc sách nhưng trong đầu cứ vẩn vơ nghĩ về cái ý niệm “người xa lạ”. Tôi tưởng tượng vài tình huống khác nhau xem chuyện gì sẽ xảy ra nếu bằng cách nào đó tôi bắt chuyện với chàng Đọc Sách Vỉa Hè. Liệu tôi có hối tiếc không nếu tôi không nói chuyện với anh ta và rồi không bao giờ thấy anh ta nữa? Tôi cũng nhớ lại những người xa lạ mà trước đây tôi từng bắt chuyện và rốt cuộc họ đã làm thay đổi cuộc đời tôi — như anh chàng ca sĩ opera tôi gặp trên chuyến tàu từ Milan đến Crema, người không nói tiếng Anh nhưng đã thách thức tôi trò chuyện với anh hoàn toàn bằng tiếng Ý, giúp tôi chứng minh được với bản thân rằng mình thực sự biết nói tiếng Ý (hồi đó — giờ thì quên rồi); rồi cô gái tôi gặp khi làm mùa hè năm 2014 ở một thị trấn biển nơi tôi chưa quen ai, cô ấy sau đó đã thành người bạn tri kỷ; rồi những cô bạn tôi gặp tại bữa tiệc “Perfectly Imperfect” ở Baby’s All Right năm 2022 sau khi mấy người bạn tôi bỏ về trước, cuộc gặp đó cuối cùng đã mở lối cho tôi bước vào thế giới của giới trẻ khu downtown New York; và cả những vị khách “+1 của +1” mà tôi gặp ở chính các buổi tiệc do tôi tổ chức, về sau lại trở thành khách mời thân thiết của tôi.

Khi đĩa salad được dọn ra, lúc tôi đang xắt miếng gà nướng thì chàng Đọc Sách Vỉa Hè vẫn nhìn tôi. Thấy anh gọi thêm một ly spritz, tôi cũng gọi thêm một ly rượu. Trò này hai người đều chơi được nhé. Tôi nhắn tin cho Emily.

Tôi: tớ vừa đầu tư thêm $12 mua rượu để nuôi cái tình huống căng thẳng này rồi

Emily: ok sếp, giờ tụi mình tính sao?

Tôi bật cười thành tiếng. Mốt mới: gọi bạn bè là “sếp”.

Chàng Đọc Sách Vỉa Hè thấy tôi vừa cười vừa nhìn điện thoại thì mỉm cười. Đang hơi ngà ngà sau hơn một ly rượu (tôi vốn dễ say), tôi mỉm cười đáp lại và ra hiệu mời anh sang ngồi cùng. “Tôi hả?” anh nhép miệng, tay chỉ vào mình trong khi đứng dậy rời bàn. “Anh có muốn ngồi với tôi không?” tôi cất tiếng hỏi. Anh bê ly spritz và cuốn sách của mình sang bàn tôi và dặn phục vụ gộp chung hóa đơn. Anh giới thiệu tên mình (nhưng tôi vẫn sẽ gọi anh là chàng Đọc Sách Vỉa Hè nhé) và tôi nghe giọng anh có vẻ là người Ý. “Anh đến từ đâu vậy?” tôi hỏi. “Rome,” anh đáp. “Hồi trước tôi từng nói được tiếng Ý đấy,” tôi lẩm bẩm một mình, chợt nghĩ về anh chàng ca sĩ opera trên tàu năm nào. Hy vọng ông ấy vẫn khỏe.

Chúng tôi ngồi đó trò chuyện suốt 3 tiếng đồng hồ. Cảm giác cứ như một buổi hẹn hò, nhưng thật ra không phải vậy. Tôi không nghĩ giữa hai chúng tôi có kết nối lãng mạn, nhưng chắc chắn chúng tôi đã có một kiểu kết nối “tám chuyện bên lề đường vào một đêm thứ Ba tình cờ suốt 3 tiếng liền”. Anh kể tôi nghe về gia đình anh, về tuổi thơ ở Rome, về môn chèo thuyền buồm, về chuyện làm tài chính và ghét cay ghét đắng công việc của mình, về việc người Mỹ ăn tối quá sớm và Caffe Reggio thì dở tệ. (Thật ra đâu đến nỗi.) Tôi bảo anh nghỉ quách việc tài chính đi, thì anh nói anh cần việc đó để giữ visa, trừ phi tôi muốn cưới anh để anh lấy thẻ xanh. Tôi bảo sẽ nghĩ thêm về chuyện đó. Anh nói anh biết cách đặt chỗ ở Roscioli. Tôi bảo vậy thì tôi càng phải cân nhắc nghiêm túc rồi. Chúng tôi định gọi thêm đồ uống nhưng cuối cùng quyết định rằng trò chuyện 3 tiếng đồng hồ vậy là quá đủ cho một đêm rồi.

Đã 11 giờ đêm và tôi phải về nhà đi ngủ vì tôi là người Mỹ.

Đã 11 giờ đêm và anh ấy phải về nhà nấu bữa tối vì anh ấy là người Ý.

Anh viết tên và số điện thoại của mình lên tấm bưu thiếp của quán Café Select rồi vẽ thêm một mặt cười, bởi đó chính là hình xăm của anh. Tôi vừa đi bộ về nhà vừa lâng lâng, không phải vì tôi cảm nắng (tôi không hề), mà vì tôi cảm thấy niềm tin vào lòng tốt của con người được khôi phục. Tôi được nhắc nhở rằng chúng ta có điểm chung với mọi người mà ta gặp. Tôi cũng được nhắc nhở rằng mọi thứ xảy ra đều có lý do của nó; nếu hàng chờ ở quán THISBOWL khi nãy không kéo dài hơn 40 người, thì tôi đã chẳng có được cuộc chuyện trò tuyệt vời với chàng Đọc Sách Vỉa Hè — người mà có lẽ tôi sẽ không bao giờ gặp lại, trừ phi anh ấy mời tôi tới Roscioli và rồi hai đứa sẽ phải kết hôn luôn sau đó.

Tôi sẽ nói chuyện với người lạ nhiều hơn.* Tôi sẽ bắt đầu nhiều cuộc trò chuyện trực tiếp ngoài đời hơn. Tôi sẽ tiếp tục mang sách ra đọc ở nơi công cộng thay vì đọc trên màn hình, với hy vọng điều đó khiến tôi trông dễ gần hơn. Tôi sẽ tiếp tục đi ăn một mình, vì đó là cách tôi khởi đầu trang Substack của mình và cũng đã gần một năm trôi qua, việc này đã làm cuộc sống tôi trở nên tốt đẹp hơn. (!!!!!)

HÃY NÓI CHUYỆN VỚI NGƯỜI LẠ!

*Tôi không khuyên bạn bắt chuyện với người lạ trên máy bay. Trừ khi bạn thực sự cảm thấy cuộc trò chuyện đó vô cùng cần thiết, có thể làm thay đổi cuộc đời và chắc chắn là đối phương cũng sẵn lòng hưởng ứng, còn không thì làm vậy khá là phiền. Và mẹ ơi, con biết mẹ sẽ đọc những dòng này và mẹ với con không cùng quan điểm, nhưng làm ơn đừng nói chuyện với người lạ trên máy bay nữa nhé.

Dưới đây là bài dịch và phân tích bài viết “The Last Human Choice” của Tina He. Bài viết này thảo luận về sự lựa chọn của con người trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo tổng quát (AGI), tập trung vào việc bảo tồn giá trị con người và ý nghĩa của việc có quyền tự quyết.

Thiên Toán, 15 tháng 3 2025

Lựa chọn cuối cùng của loài người

Tina He – Tháng 1 năm 2025

“Anh tự gọi mình là một linh hồn tự do, một ‘kẻ hoang dã’, và anh sợ hãi rằng ai đó sẽ nhốt anh vào lồng. Chà, em yêu, em đã ở trong cái lồng đó rồi. Chính em đã xây nó. Và nó không bị giới hạn ở phía tây bởi Tulip, Texas, hay ở phía đông bởi Somali-land. Nó ở bất cứ nơi nào em đi. Bởi vì dù em có chạy trốn đến đâu, em cũng chỉ kết thúc bằng việc chạy trốn chính mình.” — Truman Capote.

Lời bình người dịch:

Câu trích dẫn này nằm trong tác phẩm “Breakfast at Tiffany’s” (Bữa sáng ở Tiffany) của nhà văn Truman Capote, xuất bản lần đầu vào năm 1958.

Câu nói này được nhân vật chính, Paul Varjak, nói với Holly Golightly, nhân vật nữ chính trong truyện. Holly là một cô gái luôn chạy trốn thực tại, khao khát tự do nhưng thực tế lại luôn mắc kẹt trong chính nỗi sợ của bản thân. Ý nghĩa sâu sắc của câu này là: dù có cố gắng trốn chạy bao xa, thứ cô thật sự trốn tránh là bản thân mình, và chiếc lồng giam giữ cô thực ra chính là nỗi sợ hãi và sự bất an cô tự tạo nên.

Thông điệp chính của câu này nhấn mạnh rằng tự do thực sự không nằm ở nơi chốn mà nằm ở cách con người đối diện với chính nội tâm của mình.

Gần đây, tôi đã cô đọng sứ mệnh cá nhân của mình thành một câu: Tôi tin rằng một trong những vấn đề lớn nhất trên thế giới là giữ gìn các giá trị con người trong thời kỳ chủ nghĩa tư bản công nghệ hậu AGI (trí tuệ nhân tạo tổng quát). Đó là lý do vì sao tôi đang tạo ra các công nghệ và câu chuyện nhằm khuếch đại quyền tự quyết của con người.

Vậy, những ví dụ nào về các công nghệ và câu chuyện có thể khuếch đại quyền tự quyết của con người?

Để trả lời câu hỏi này, trước tiên chúng ta cần định nghĩa quyền tự quyết (human agency) nghĩa là gì. Định nghĩa gần gũi và chính xác nhất là của Stephen Cave: đó là khả năng tự tạo ra các lựa chọn cho bản thân, đưa ra lựa chọn, và sau đó theo đuổi một hoặc nhiều lựa chọn đó.

Tại sao quyền tự quyết lại quan trọng? Ở cấp độ cá nhân, việc nâng cao quyền tự quyết có liên hệ với những kết quả cuộc sống tốt đẹp hơn, bao gồm mức độ hạnh phúc cao hơn, sự hài lòng trong công việc lớn hơn, thành tích giáo dục cao hơn, và các mối quan hệ ổn định hơn. Ở cấp độ xã hội, hiểu biết về quyền tự quyết có những hàm ý quan trọng trong việc hoạch định chính sách, thiết kế công nghệ, và phân bổ nguồn lực/vốn. Ví dụ, một chương trình giáo dục làm giảm tính tự chủ có thể dẫn đến những hậu quả kéo dài về sau: những người trưởng thành được giáo dục tốt nhưng thiếu quyền tự quyết sẽ đóng góp ra sao vào hệ thống kinh tế?

Chủ nghĩa tư bản công nghệ hậu AGI và những hiểm họa

Thị trường vẫn tồn tại, nhưng không còn thực sự dành cho chúng ta nữa. Hãy tưởng tượng Las Vegas — sự hỗn loạn ngoạn mục nhất mà bạn từng thấy, toàn những ánh đèn chrome lơ lửng — nhưng những “tay chơi” ở đây chỉ là các thực thể toán học đang trao đổi những mảnh tương lai của chúng ta cho nhau ở tốc độ ánh sáng. Chúng ta đã xây dựng nên cung điện tính toán này với suy nghĩ rằng mình sẽ làm chủ nó. Thế nhưng, chúng ta lại thấy mình chỉ là vật trang trí — được chăm sóc kỹ lưỡng, được cho ăn đầy đủ, nhưng ngày càng trở nên thừa thãi.

Các thành phố của chúng ta sáng lóa. Giờ chúng hoàn hảo rồi, thật sự hoàn hảo — mọi đèn giao thông đều được tối ưu, mọi calo đều được tính toán, mọi nhu cầu của con người đều được dự liệu bằng một sự chính xác lạnh lùng. Các tác nhân AI cũng chẳng mảy may bận tâm. Chúng duy trì chúng ta với sự thờ ơ tao nhã giống như cách một người làm vườn chăm sóc những bụi cây cảnh. Thỉnh thoảng tôi bước đi trên những con phố này vào ban đêm, ngang qua những “trang trại” máy chủ ầm ù trước kia vốn là các ngân hàng, và tôi nghĩ: hẳn đây chính là cảm giác của người La Mã cuối cùng khi chứng kiến những máng dẫn nước vẫn hoạt động lâu sau khi đế chế lụi tàn.

Công việc của chúng ta vẫn còn, nhưng giống như mọi thứ khác, chúng đã trở thành những màn trình diễn nghệ thuật cầu kỳ. Xét về kỹ thuật, nền kinh tế vẫn cần đến chúng ta, nhưng giống như một vở kịch cần diễn viên quần chúng — để lấp đầy hậu cảnh, để duy trì ảo tưởng rằng chúng ta vẫn là nhân vật chính. Bác sĩ bây giờ chỉ giám sát những chẩn đoán mà họ không thể hiểu nổi. Kiến trúc sư ngồi nhìn những thành phố hoàn hảo tự thiết kế lấy mình. Cả nghệ sĩ lẫn kỹ sư đều trở thành người tuyển chọn đầu ra do thuật toán tạo ra, nhặt nhạnh từ một “bữa tiệc buffet” tối ưu hóa vô tận. Kỹ năng của chúng ta, được mài giũa qua hàng chục năm, giờ chỉ còn là những di vật lỗi thời — như thể biết cách tự tay làm bơ hoặc định vị đường đi bằng các vì sao.

Điều đáng sợ không phải là chúng ta bị bắt làm nô lệ hay bị sát hại. Điều đáng sợ nằm ở chỗ sự thừa thãi đó lại mang đến cảm giác dễ chịu. Phòng tranh nghệ thuật của con người vẫn tồn tại, nhưng mối quan hệ của nó với sáng tạo nhân loại giống như mối quan hệ của một bộ sưu tập bướm với bướm sống vậy — những thứ đẹp đẽ, đã chết và bị ghim cứng dưới lớp kính. Chúng ta không phải tù nhân. Chúng ta là thú cưng, nằm phơi nắng trong khi những vị thần không thể hiểu thấu đang trao đổi tương lai của chúng ta trên đầu.

Sự hoang dã đã biến mất. Đó mới là điều đau đớn nhất. Cái tia lửa thô mộc, bừa bộn, dại dột của con người – thứ đã tạo nên những tác phẩm nghệ thuật tồi tệ, những quyết định đáng ngờ, và đôi khi là những khoảnh khắc đẹp đẽ siêu việt – nay đã bị tối ưu hóa đến mức không còn nữa, bị san phẳng bởi các thuật toán vốn hiểu rõ điều ta thực sự muốn hơn chính bản thân ta. Chào mừng đến với thế giới hoàn hảo.

Cố gắng đừng để ý đến sự trống rỗng.

Giữ gìn các giá trị con người

Vậy, trong viễn cảnh trên, việc giữ gìn các giá trị con người có phải là vô ích hay không? Có phải chỉ là một nỗ lực vô vọng như Sisyphus lăn đá lên đồi?

Lời bình của người dịch:

Sisyphus lăn đá lên đồi là một hình ảnh trong thần thoại Hy Lạp, đại diện cho sự lao động vô nghĩa và không có hồi kết. Theo truyền thuyết, Sisyphus là một vị vua xảo quyệt, bị thần Zeus trừng phạt vì lừa dối các vị thần. Hình phạt của ông là phải đẩy một tảng đá khổng lồ lên đỉnh đồi, nhưng mỗi khi gần đến đỉnh, tảng đá lại lăn xuống và ông phải bắt đầu lại từ đầu, lặp đi lặp lại mãi mãi.

Hình tượng này thường được dùng để mô tả những công việc nặng nhọc, vô nghĩa hoặc không có kết quả, dù người thực hiện có cố gắng đến đâu. Nó cũng là một ẩn dụ triết học quan trọng, đặc biệt trong chủ nghĩa hiện sinh, khi Albert Camus sử dụng hình ảnh này trong tác phẩm Thần thoại Sisyphus để nói về ý nghĩa của cuộc sống trong một thế giới phi lý. Camus lập luận rằng con người, dù biết rõ cuộc sống vô nghĩa, vẫn có thể tìm thấy ý nghĩa và hạnh phúc trong chính sự nỗ lực của mình, giống như Sisyphus chấp nhận số phận của mình mà vẫn tiếp tục đẩy đá.

Tuần trước tôi thấy một đứa trẻ bị ngã xe đạp. Các hệ thống an toàn đã trục trặc – điều hiếm thấy ngày nay – và thằng bé thực sự bị trầy đầu gối, máu loang trên mặt đường. Trước khi mẹ nó kịp chạy đến, đã có ba quy trình y tế khác nhau được kích hoạt. Vẻ mặt của người mẹ khi đó không phải sợ hãi cho con trai. Mà là mất mát. Mất đi khoảnh khắc giản dị rất con người: cúi xuống hôn lên chỗ đau cho con bớt đau.

Đó chính là điều chúng ta đang nói tới. Không phải cuộc tranh luận triết học cao siêu nào về “giá trị con người” trừu tượng. Mà là những đầu gối trầy xước và những quyết định tồi tệ. Là anh chàng ở quán bar vẫn chăm chú vẽ tay bản thiết kế tòa nhà trong khi các bản vẽ AI hoàn hảo đang chảy qua máy chủ công ty anh ta. “Chúng tệ hơn,” anh ta nói với tôi, trong cơn say và đầy thách thức. “Chúng tệ hơn, nhưng chúng là của tôi.”

Chúng ta không chiến đấu vì nghệ thuật hay cái đẹp một cách mơ hồ, trừu tượng. Chúng ta chiến đấu vì quyền được phạm sai lầm. Được làm ra những thứ không hoàn hảo. Được chọn sai và sống với hậu quả của nó.

Cô hàng xóm của tôi vẫn viết những bức thư tình. Thư thật, với mực viết tay có thể bị nhòe. Bạn gái của cô ấy hoàn toàn có thể nhận được những bài sonnet hoàn hảo do AI tạo ra gửi đến mỗi sáng, được tối ưu để tác động cảm xúc tối đa. Thay vào đó, cô ấy nhận được những nét chữ nguệch ngoạc, những vệt cà phê loang lổ và những từ ngữ bị gạch bỏ rồi viết lại. “Sự lộn xộn ấy chính là thông điệp,” cô ấy nói.

Có lẽ đó chính là mấu chốt. Có lẽ giá trị con người không phải là thứ để bảo quản dưới lồng kính. Đó là thứ bạn phải giữ cho nó lộn xộn, giữ cho nó đầy khiếm khuyết, giữ cho nó chân thực. Không phải vì như thế thì tốt hơn. Mà vì đó chính là chúng ta.

Quyền tự quyết bảo tồn các giá trị con người như thế nào

Một người bạn gần đây kể tôi nghe về việc anh ấy muốn tự đi mua đồ tạp hóa thường xuyên hơn. Không phải vì như vậy hiệu quả — thật ra hoàn toàn không hiệu quả. Không phải vì nó tối ưu — có hàng tá dịch vụ giao hàng có thể sử dụng thời gian của anh hợp lý hơn. Mà bởi vì có điều gì đó sâu sắc trong hành động đơn giản của việc tự chọn những quả cà chua, bước đi trên những lối đi mà cha mẹ và ông bà mình từng bước, và tự tay xách những túi đồ về nhà. “Tôi đã rất ngạc nhiên,” anh ấy nói, “về sự thỏa mãn mà tôi có được từ cái việc tự mình làm chủ bản thân đơn giản này.”

Đó mới thật sự là điều chúng ta nói đến khi bàn về quyền tự quyết. Không chỉ là những lựa chọn vĩ mô về tương lai nhân loại, mà còn là những hành động có ý thức nhỏ bé mỗi ngày. Người bạn ấy hình dung muốn có một thứ gì đó như khả năng tự cải thiện lặp lại, nhưng được thiết kế cho con người — không phải để tối ưu hóa đến mức loại bỏ mọi khiếm khuyết của chúng ta, mà để giúp chúng ta trưởng thành theo đúng hướng mà mình mong muốn. “Tôi muốn xây dựng một thứ gì đó,” anh ấy nói, “mà có thể giúp tôi thực hành các giá trị của mình mỗi ngày một cách dễ dàng hơn.”

Đây chính là điểm mấu chốt trong việc giữ gìn giá trị con người. Nó không chỉ nằm ở chỗ có được quyền tự quyết — mà ở việc thực hành sử dụng quyền đó hàng ngày.

Tại sao việc tăng cường quyền tự quyết lại giúp bảo tồn các giá trị con người?

Ở đây, “quyền tự quyết” chỉ khả năng của một cá nhân hay cộng đồng trong việc tạo ra nhiều lựa chọn, chọn một trong số đó, và chủ động theo đuổi các lựa chọn ấy. Nghe qua, trực giác mách bảo rằng việc duy trì hoặc khuếch đại quyền tự quyết của con người sẽ giúp gìn giữ nền tảng văn hóa và đạo đức của chúng ta — tức những “giá trị con người”. Nhưng ẩn sau đó là giả định rằng nếu chúng ta trao cho mọi người nhiều quyền tự quyết hơn, họ tự khắc sẽ chọn giữ lại những khía cạnh “lộn xộn” đáng quý kia.

Thực tế, quyền tự quyết là con dao hai lưỡi: người có nhiều tự do hơn cũng có thể dễ dàng chạy theo việc tối ưu hóa tột độ, hoặc bỏ phiếu hàng loạt để triển khai một hệ thống tín dụng xã hội mà trớ trêu thay lại hạn chế một số tự do. Do đó, quyền tự quyết nên được xem như điều kiện tiên quyết để duy trì những giá trị “bừa bộn” mang tính nhân văn — chứ không phải là một đảm bảo tuyệt đối.

1. Quyền tự quyết tự nó là một giá trị con người.

• Ở mức cơ bản nhất, nhiều người trong chúng ta đơn giản là coi trọng sự tự do tự thân: cảm giác rằng ta được quyền quyết định, dù lựa chọn đó đúng, sai hay lưng chừng. Điều này gợi nhớ các phong trào lịch sử vì tự do dân sự, tự do cá nhân và tự do sáng tạo. Trong một chế độ AGI tối ưu hóa hoàn hảo, ngay cả ảo tưởng rằng ta có quyền lựa chọn cũng có thể bị lập trình hoặc dắt vào lối mòn một cách tinh vi. Do đó, một lý do để đấu tranh cho quyền tự quyết là bản thân quyền tự quyết đã đáng giá để giữ gìn. Nó giữ cho cánh cửa của những khả năng luôn rộng mở – kể cả khả năng khước từ các giải pháp hoàn hảo để ưu tiên những trải nghiệm giàu ý nghĩa.

2. Quyền tự quyết giúp chúng ta có thể giữ được các giá trị con người khác.

• Khi con người có khả năng định đoạt tương lai của mình, họ có thể lựa chọn bảo vệ sự hỗn độn văn hóa, sự không hoàn hảo, cùng những truyền thống tinh thần hoặc cộng đồng. Nhưng chỉ riêng khả năng đó không đảm bảo các giá trị này sẽ được bảo tồn. Nếu một xã hội đồng lòng quyết định họ thích sự hoàn hảo trơn tru hơn, hoặc nếu từng cá nhân chọn tiện nghi không ma sát thay vì sáng tạo “lộn xộn”, thì những giá trị kia vẫn có thể phai nhạt — do chính lựa chọn của số đông.

3. Cần có khát vọng tập thể để duy trì các giá trị ấy.

• Dù trao cho con người nhiều quyền tự quyết, chúng ta vẫn cần một động lực văn hóa (hoặc khung đạo đức) đề cao sự “lộn xộn” hay kết nối nhân văn sâu sắc trong thời đại tự động hóa siêu việt. “Khát khao được giữ chất người” này có thể đến từ mong mỏi cá nhân, tinh thần cộng đồng, hay những truyền thống tâm linh coi trọng sự không hoàn hảo như biểu hiện của tính chân thực. Nếu thiếu động lực đó, việc tăng cường quyền tự quyết cũng có thể đẩy nhanh sự đồng nhất nhàm chán hoặc sự tối ưu hóa mang tính áp đặt. Nhưng lịch sử cho thấy con người thường đứng lên bảo vệ những gì bất ngờ, xuất phát từ trái tim, đặc biệt khi đối mặt các công nghệ đe dọa làm phẳng trải nghiệm sống của chúng ta.

Trong kỷ nguyên hậu AGI, duy trì các giá trị nhân bản mạnh mẽ không phải là một thái độ thụ động — nó đòi hỏi hành động liên tục nhằm tự định nghĩa bản thân và xây dựng cộng đồng. Quyền tự quyết chính là năng lực không ngừng lựa chọn và định hình con đường của mình, bất chấp những lực lượng có xu hướng tự động hóa hoặc tập trung hóa các lựa chọn đó. Bằng cách củng cố năng lực này, chúng ta giữ cho các giá trị của mình luôn sống động, tiến hóa và thực sự thuộc về chúng ta.

Trong một tương lai mà gần như mọi thứ đều có thể được làm cho trơn tru, tối ưu và không chút ma sát, liệu con người có cả khả năng (quyền tự quyết) lẫn khát vọng văn hóa (ý chí tập thể) để giữ cho sự chân thực đầy lộn xộn ấy tiếp tục tồn tại?

Ví dụ về các công nghệ/câu chuyện nhìn chung khuếch đại quyền tự quyết

Các công nghệ và câu chuyện sau nhìn chung là tăng cường quyền tự quyết cho con người (tất nhiên mọi thứ đều có ngoại lệ nhất định). Dưới đây là một số ví dụ minh họa:

Mạng lưới phi tập trung phân phối lại giá trị cho người đóng góp

• Không giống các nền tảng truyền thống tập trung quyền sở hữu và doanh thu, những mạng lưới như Base hoạt động như các tiện ích công cộng mã nguồn mở. Chúng tận dụng các thị trường nội tại để tự động thưởng cho người đóng góp (nghệ sĩ, lập trình viên, người xây dựng cộng đồng) dựa trên giá trị họ mang lại cho mạng. Việc quản trị được thực hiện bởi các cộng đồng phi tập trung, thường sử dụng cơ chế bỏ phiếu bằng token — từ nâng cấp giao thức đến phân chia doanh thu — tất cả đều nằm trong tay những thành viên có đóng góp và quyền lợi.

• Cách nó khuếch đại quyền tự quyết: Người tham gia mạng lưới có quyền sở hữu trực tiếp và quyền biểu quyết đối với định hướng của nền tảng, thay vì chỉ là người dùng thụ động của một dịch vụ tập trung. Cách tiếp cận này khác biệt với mô hình tập quyền truyền thống, nơi chỉ một số ít được hưởng lợi kinh tế. Phần thưởng cho các đóng góp sáng tạo hoặc kỹ thuật được tích hợp sẵn trong các hợp đồng thông minh, tránh phụ thuộc vào các “cổng kiểm soát” có thể thiên lệch việc chi trả hoặc tự ý thay đổi điều kiện. Ví dụ, một lập trình viên phát triển trên Base có thể nhận được khuyến khích (token thưởng) nếu đóng góp của họ làm tăng khối lượng giao dịch trên Base, qua đó tạo ra phí MEV và phí điều phối.

Trợ lý AI đồng hành trong quản lý cuộc sống

• Hiện nay đã có những trợ lý số có thể lên lịch, gửi ghi chú, lọc email. Hãy hình dung các trợ lý AI đồng hành có thể hoạt động ở tầm sâu hơn — không chỉ nhắc bạn hạn chót công việc, mà còn sắp xếp cả ngày làm việc của bạn và giúp bạn chọn việc nào phù hợp nhất với giá trị hoặc mục tiêu của mình. Hình dung rằng chúng đề xuất nhưng không áp đặt quyết định — một AI có thể nêu rõ mặt lợi và hại (“đúng là cưỡi ngựa sẽ chậm hơn, nhưng bạn có thể tận hưởng chuyến đi nhiều hơn”) thay vì tự động dồn bạn vào lộ trình hiệu quả nhất.

• Cách nó khuếch đại quyền tự quyết: Bằng cách giao những tác vụ sàng lọc phức tạp (như xác định cơ hội nào phù hợp nhất với mục tiêu dài hạn của bạn) cho một AI được cá nhân hóa cao, bạn có thể tập trung vào việc lựa chọn thay vì sa lầy trong việc xử lý thông tin. Loại bỏ được các chi tiết lặt vặt trong lịch trình và hàng núi email sẽ tạo thêm “khoảng trắng” trong tâm trí bạn để tư duy chiến lược hoặc sáng tạo.

Đơn vị tính toán tự chủ

• Bạn còn nhớ thời mà chúng ta phải ra quán internet để vào mạng không? Về cơ bản, đó là tình trạng hiện tại với năng lực tính toán AI: chúng ta phải “xin” token và quyền gọi API từ các hãng công nghệ lớn. Nhưng có lẽ tồn tại một hướng đi thú vị hơn. Thử tưởng tượng nếu tài nguyên tính toán vận hành giống lưới điện địa phương – thời gian nhàn rỗi của GPU máy chơi game nhà bạn, cụm máy render của studio thiết kế cuối phố, và tài nguyên máy tính dư thừa của trường đại học đều chảy vào một bể chung. Đây không chỉ là mộng tưởng công nghệ, mà có thể là một hạ tầng thực tế do chính người dùng sở hữu.

• Trên thực tế, điều này có thể được hiện thực hóa bằng một giao thức chuyên biệt tập hợp các chu kỳ GPU nhàn rỗi từ người tham gia, thưởng cho họ bằng token đại diện cho cả năng lực tính toán lẫn quyền quản trị mạng lưới. Hiệu quả cộng hưởng sẽ rất lớn: trợ lý AI cá nhân của bạn không cần xin phép một máy chủ trung tâm nào để có thêm thời gian GPU; nó có thể kết nối trực tiếp vào một “bể” tài nguyên ngang hàng chung.

• Cách nó khuếch đại quyền tự quyết: Khi dự án riêng của bạn bất ngờ phát triển bùng nổ, bạn sẽ không phải khúm núm cầu xin tăng giới hạn API. Khi một trường học địa phương muốn thử nghiệm AI, họ cũng không cần sự cho phép từ bất kỳ ai. Quyền tự quyết thực sự đến từ việc có những lựa chọn vượt ra ngoài các nhà cung cấp quen thuộc. Phần khó khăn không nằm ở công nghệ – mà ở việc xây dựng các cộng đồng thật sự muốn chia sẻ và cùng quản lý những tài nguyên này. Nhưng chính điều đó lại làm cho hướng đi này thêm phần thú vị.

(Phần lớn những ý tưởng tôi từng đề cập trong các bài viết nghiên cứu gần đây (2024, 2025) cũng thuộc nhóm này).

Nhìn chung, các hướng sau đây (tuy luôn có ngoại lệ) dễ trở thành dự án tăng cường quyền tự quyết cho con người hơn:

• Các mô hình thị trường nhiều bên tham gia

• Công cụ sáng tạo xây dựng cho con người

• Công cụ phát triển xây dựng cho con người

• Bất kỳ sản phẩm nào nâng cao sức khỏe

• Thuốc hoặc thiết bị mở ra các đường dẫn thần kinh mới

Các dự án làm suy giảm quyền tự quyết

Trái ngược với các dự án tăng cường quyền tự quyết, cũng tồn tại những dự án làm giảm hoặc gây mơ hồ về quyền tự quyết:

• Bạn đồng hành tình cảm bằng AI mang tính giao dịch hoàn toàn (AI đóng vai trò người yêu nhưng chỉ dựa trên giao dịch, thiếu sự tương hỗ cảm xúc thực sự)

• Sản phẩm kích thích sản sinh chất gây nghiện trong não (các công nghệ hoặc ứng dụng tạo dopamine, endorphin… khiến người dùng lệ thuộc)

• Hệ thống điểm tín dụng xã hội (chấm điểm công dân, có nguy cơ hạn chế tự do cá nhân)

• Bảo hiểm hay tuyển dụng dựa trên giám sát (sử dụng giám sát hành vi để quyết định quyền lợi, xâm phạm quyền riêng tư và tự do lựa chọn)

Tất nhiên, danh sách trên chỉ là hạn chế từ góc nhìn của tôi và sẽ được cập nhật khi tôi khám phá thêm những khả năng mà công nghệ mang lại.

Phân tích nội dung bài viết

1. Luận điểm chính: Tác giả lập luận rằng sự xuất hiện của AGI và “technocapitalism” (chủ nghĩa tư bản công nghệ) có thể tối ưu hóa thế giới đến mức làm con người trở nên thừa thãi và mất đi quyền tự quyết. Bài viết nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giữ gìn các giá trị con người, đặc biệt là những khía cạnh “lộn xộn”, không hoàn hảo và tính tự do lựa chọn vốn có của con người. Tina He cho rằng con người cần quyền được phạm sai lầm, quyền tự làm những việc kém hiệu quả nhưng mang lại ý nghĩa cá nhân, để duy trì bản sắc nhân văn. Do đó, tác giả đề xuất phải khuếch đại quyền tự quyết của con người trong kỷ nguyên hậu AGI bằng cách phát triển các công nghệ và câu chuyện giúp con người tiếp tục làm chủ lựa chọn của mình, giữ được tính chân thực và giá trị nhân bản trước làn sóng tự động hóa thông minh.

2. Phong cách viết: Tác giả sử dụng lối viết vừa giàu hình ảnh ẩn dụ vừa mang tính học thuật chặt chẽ. Mở đầu bài viết là một bức tranh tương lai mang màu sắc khoa học viễn tưởng đầy ấn tượng: con người sống trong một thế giới hoàn hảo do AI vận hành nhưng lại chỉ như “thú cưng” an phận, đánh mất sự hoang dã và ý nghĩa cuộc sống. Cách dùng từ ngữ và hình ảnh rất gợi hình – ví dụ, so sánh phòng tranh đầy tác phẩm của con người với “những con bướm chết ghim dưới kính” để minh họa cho sự sáng tạo vô hồn khi thiếu vắng tính người. Tác giả cũng không ngần ngại dùng ngôn từ mạnh để gây ấn tượng, như cụm “quyền được phạm sai lầm” (the right to fuck up) nhằm nhấn mạnh ý chí phản kháng lại sự hoàn hảo vô cảm. Về cấu trúc, bài viết được sắp xếp mạch lạc: bắt đầu bằng cảnh báo giàu cảm xúc, chuyển sang những ví dụ đời thường cảm động (đứa trẻ trầy đầu gối, người vẽ bản thiết kế tay, cô gái viết thư tình) để cụ thể hóa vấn đề, sau đó đi vào phân tích lý luận (định nghĩa “quyền tự quyết”, liệt kê luận điểm) và cuối cùng đưa ra giải pháp (các công nghệ, nền tảng cụ thể giúp tăng cường agency). Văn phong kết hợp giữa chất trữ tình (nhấn mạnh cảm xúc, trải nghiệm con người) và lý luận (trình bày khúc chiết các ý tưởng), làm cho bài viết vừa thuyết phục về lý trí, vừa lay động được người đọc về mặt cảm xúc.

3. Tác động xã hội: Bài viết phản ánh những mối lo ngại xã hội về công nghệ AI và tự động hóa trong tương lai. Tác giả vẽ ra viễn cảnh con người mất dần vị thế trung tâm, trở nên phụ thuộc và vô nghĩa trước những hệ thống máy móc siêu việt – đây là nỗi sợ phổ biến khi nói về AI tổng quát có thể vượt mặt con người. Những hình ảnh như con người chỉ còn là diễn viên phụ trên sân khấu do AI làm đạo diễn, hay người mẹ mất cơ hội chăm sóc con vì máy móc làm hết chạm đến nỗi lo về việc công nghệ tước đoạt đi các trải nghiệm đời thường ý nghĩa và phẩm giá con người. Bài viết kêu gọi độc giả nhận thức giá trị của sự bất toàn và tự chủ – những điều làm nên tính người – trong một thế giới ngày càng tiện nghi nhưng lạnh lùng. Về mặt xã hội, tác giả muốn thúc đẩy cuộc thảo luận về việc định hướng phát triển công nghệ sao cho lấy con người làm trung tâm, đảm bảo con người vẫn có quyền quyết định và duy trì bản sắc riêng. Những ý tưởng như nền tảng phi tập trung, trợ lý AI nhân văn, v.v., nếu được thực hiện, có thể ảnh hưởng đến cách xã hội tổ chức kinh tế, giáo dục, công nghệ theo hướng dân chủ hơn, giảm sự phụ thuộc vào các siêu cấu trúc công nghệ tập trung. Nhìn chung, bài viết đóng góp tiếng nói cảnh tỉnh về mặt trái của tự động hóa cực đoan, đồng thời truyền cảm hứng để xã hội trân trọng và bảo vệ giá trị con người trong kỷ nguyên công nghệ cao.

4. Quan điểm phản biện: Mặc dù lập luận của tác giả rất thuyết phục, vẫn có một số góc nhìn khác có thể xem xét:

• Công nghệ có thể giải phóng con người thay vì làm vô nghĩa hóa. Một số người cho rằng việc tối ưu hóa và tự động hóa không nhất thiết dẫn đến sự trống rỗng cho nhân loại; ngược lại, chúng có thể giải phóng con người khỏi những công việc nhàm chán để tập trung hơn vào sáng tạo hoặc hưởng thụ cuộc sống. Theo quan điểm này, một thế giới hoàn hảo, tiện nghi do AI quản lý chưa chắc đã tước đi ý nghĩa của con người, mà có thể buộc con người định nghĩa lại ý nghĩa cuộc sống (tìm mục đích mới sau khi không còn gánh nặng lao động).

• Sự “lộn xộn” và không hoàn hảo không phải lúc nào cũng đáng giá. Tác giả ca ngợi quyền được mắc sai lầm và sự thiếu tối ưu như bản sắc của con người, nhưng có ý kiến phản biện rằng loại bỏ sai sót có thể là điều tích cực. Ví dụ, hệ thống thông minh tự động bảo vệ trẻ em khỏi chấn thương có thể được xem là tiến bộ, giảm đau đớn không cần thiết. Nhiều người sẵn sàng đánh đổi một phần tự do lựa chọn để lấy an toàn và tiện lợi cao hơn. Từ góc nhìn này, việc con người chấp nhận một số giới hạn do công nghệ đặt ra (như giao thông an toàn tuyệt đối, sức khỏe được đảm bảo nhờ AI…) không hẳn là mất mát, mà là cách khác để nâng cao chất lượng cuộc sống.

• Con người có thể thích nghi hoặc hợp nhất với AI. Thay vì chống lại xu hướng tối ưu hóa, một góc nhìn lạc quan cho rằng con người và AI có thể cộng sinh hoặc con người có thể nâng cấp bản thân để bắt kịp công nghệ. Những người theo chủ nghĩa hậu nhân loại (transhumanism) có thể lập luận rằng chúng ta nên tận dụng AI để mở rộng trí tuệ và khả năng sáng tạo, thay vì giới hạn mình trong “cái tôi” cũ. Quan điểm này cho rằng giá trị con người có thể tiến hóa cùng với công nghệ – con người tương lai có thể không còn vẽ tay hay viết thư tay, nhưng sẽ có những hình thức sáng tạo và trải nghiệm mới mẻ khác, không nhất thiết kém ý nghĩa hơn.

• Tính khả thi của các giải pháp tác giả đề xuất. Ngay cả khi đồng ý với mục tiêu đề cao quyền tự quyết, một số ý kiến có thể hoài nghi về hiệu quả thực tế của các giải pháp như mạng phi tập trung hay trợ lý AI “không áp đặt”. Chẳng hạn, hệ thống phi tập trung tuy trao quyền nhưng đòi hỏi người dùng phải có hiểu biết và tham gia tích cực, điều mà không phải ai trong xã hội cũng sẵn sàng làm. Tương tự, trợ lý AI dù không ép buộc nhưng có thể vô tình định hướng người dùng theo lập trình sẵn. Ngoài ra, nhiều dự án công nghệ nhân văn có thể khó cạnh tranh với các giải pháp tối ưu và tiện lợi thuần túy trên thị trường. Do đó, vẫn cần cân nhắc rằng việc khuếch đại quyền tự quyết có thể gặp trở ngại trong thực tiễn, và không phải ai cũng coi trọng nó như tác giả.